Ensínanos o profesor Antón Costa na súa imprescindíbel Historia da educación e da cultura en Galicia (2004) que o franquismo, facendo pé na súa posición de forza como bando vencedor dunha guerra, tivo especial empeño en intervir no sistema educativo, levando a cabo varias operacións simultáneas con resultados pouco menos que estarrecedores.
En primeiro lugar, practicou unha depuración represiva do corpo docente, que, en forma de sancións, suspensións, traslados forzosos, destitucións e ceses, afectou nada menos que a un de cada catro mestres e mestras na Galiza e que, levando a violencia institucional ao grao máximo, segou ademais a vida de setenta deles, entre os que cabe lembrar Víctor Fraiz Villanueva, Germán Adrio, Eugenio Carré Naya, Xoán García Niebla, Luís Rastrollo, Xacinto Santiago ou a mestra de Monelos Mercedes Romero Abella. O franquismo responsabilizaba o conxunto do corpo docente que exercera durante a República de xogar un papel “revolucionario”, na medida en que difundira desde as aulas pautas, ansias e ideais de emancipación individual, social e ideolóxica que chocaban frontalmente coa defensa dos “valores tradicionais” (enténdase reaccionarios).
En segundo lugar, o franquismo modificou de plano a función última do sistema educativo no seu conxunto, destinado a partir de entón e practicamente ata a reforma do ministro Villar Palasí (1970), a ofrecer en Enciclopedias e Catecismos unha formación rancia, limitada por toda caste de censuras e pedagoxicamente pésima, pero válida en definitiva como ferramenta de adoutrinamento militarista, españolista e confesional. Non é casual, neste sentido, que as aulas estivesen presididas a partir de entón por dúas imaxes icónicas ben significativas: o crucifixo e o retrato do Generalísimo.Tampouco o é que o idioma galego estivese proscrito das aulas e que houbese castigos e humillacións para o alumnado que o empregase mesmo de xeito espontáneo.
En terceiro lugar, o franquismo impuxo un modelo vertical e autoritario na educación, tanto dentro da aula sobre o alumnado, recorrendo acotío aos castigos físicos e á violencia psíquica, como nos propios centros entre o profesorado, aplicando un modelo xerarquizado de obediencia debida e facendo funcionar o servizo de Inspección educativa como unha sorte de “policía” á caza da disidencia docente, mesmo que esta fose unicamente “pedagóxica”.
E, finalmente, coa súa innata aversión a todo cambio, o franquismo supuxo un freo durante décadas ao proceso de extensión universal da educación, de maneira que vinte anos despois de comezada guerra civil a escolarización de meniños e meniñas entre os 6 e os 11 anos de idade non pasaba do 70% do total.
Hai moitas fontes das que extraer informacións que corroboren o retrato da escola franquista que, en apertada síntese, acabamos de ofrecer, mais non debe de ser a máis empregada delas habitualmente a produción poética. Acontece, porén, que nos versos galegos dalgúns autores e autoras poden atoparse, coa forza expresiva que só á poesía lle é dado conferir, vívidos e elocuentes testemuños sobre aquel sistema educativo. As liñas que seguen son un convite a mergullarse nalgúns deses textos.
O xornalista e poeta Manuel Álvarez Torneiro (A Coruña, 1932) deixou no poema “Aula de posguerra” un retrato moi representativo das pésimas condicións materiais das aulas que frecuentou na súa infancia, dos castigos humillantes que se perpetraban e do marcado nesgo ideolóxico da educación que se recibía nelas:
Soaba unha pingueira nunha tina de cinc,
alí, onde contaban a Historia conveniente.
E chovía nos verbos, naquel nove entre cinco.
e a táboa do oito era outra mentira tan exacta;
e era outra mentira o mapa da parede
sen o río da aldea.
Chovía nos vacíos das fórmulas e as frases,
na mañá de zotal e tinta fría.
E alí alguén soñou barricadas de estampas,
Cárpatos de ningures,
petos cheos de amoras, un brinco endomingado,
a saúde do seixo e o pentagrama
para fuxir dun mundo de aligacións e ángulos,
da mosca verdiazul do mediodía.
Soaba unha pingueira nunha tina de cinc.
¿Onde resiste
quen foi pasquín de rebelión e escándalo?
¿En que tenda de praza-patrimonio
vende sedas, ou viño, ou minte con megáfono?
¿Onde é materia para un himno?
¿Fervor de que océano ou alcoba?
¿Onde home de proveito? ¿Que guarismo?
E un día fundaron o castigo:
requisaron a luz nos seus depósitos,
as estrelas de lata, os acopios de mica,
algo do mar en soños outorgado
e puxeron a primeira inocencia contra a parede,
contra o mapa das patrias sen patria,
sen o río da aldea.
Soaba unha pingueira nunha tina de cinc.
Comezaba o inverno
a durar media vida.
Noutro poemario do mesmo autor, titulado Epicentro, hai un apartado denominado “As raíces insomnes” que contén o poema “Tempo de miseria”. O retrato que nel se ofrece dese período histórico alude mediante lúcidas imaxes a algunhas das pautas empregadas na escola franquista, como o adoutrinamento político e relixioso, a rixidez metodolóxica no ensino das materias e a total ausencia de contidos relacionados coa realidade máis próxima do alumnado, como a xeográfica:
A mentira no caderno azul
vencido.
Catro e máis catro oito, a duras penas
A usurpación dun río.
Con flores a María
por aquel maio sempre desamándonos [...]
Tamén Xosé Vázquez Pintor (Melide, 1946) incluíu no seu libro Banzados(2001) un poema no que se estabelece un oportuno contraste entre a intensa experiencia vital directa de coñecemento do mar nunha visita na compaña do pai desde a aldea á cidade da Coruña e as aprendizaxes memorísticas, repetitivas, frías e descontextualizadas que lle ofrecía o mestre franquista na escola, premiadas algunhas veces con algún que outro complemento alimenticio ou vitamínico que contribuía a paliar a penuria xeral dos fogares. Tamén se alude nos versos ao silenciamento, por mor do medo, das curiosidades intelectuais que o alumnado podía sentir, dado o clima de autoritarismo e distanciamento implantado na relación entre mestres/as e discentes:
Lembro a primeira vez que ollei o mar sen as follas
de tantas páxinas que había que saber sempre
nas mañás de outono cando chove ou venta en serio
e un don el mandábanos saír de viaxe triste
para navegar os centímetros de palabras
no mapamundi, a bordo da variña de bido:
escarregat categat e sun gran bel pequeno
bel e ao norde oghost e mar de kara, de barents...
E o Mar do Orzán pelexaba en xogo cos tranvías
de Rubine: chaf, rompendo as bocas dos rapaces
da aldea para os retratos da época sen guerra
que era toda azul e arrecendente a latas, bombos
de sardiñas, leite de muiño, queixo de goma,
que nos daban abasto despois que o douro nace
nos picos de urbión na provincia de soria e pasa...
ata chegar ao atlántico... ¿e non rebenta o mar
con tanta auga? –pensabamos todos en silencio. [...]
O recurso aos castigos físicos sobre o alumnado foi frecuentísimo, dando por bo o vetusto principio antipedagóxico de “la letra con sangre entra”. Aínda máis ferinte e traumático resultaba, porén, ese distanciamento corporativo, moitas veces socialmente elitista, e esa frialdade no trato humano que moitos docentes practicaron. Manuel María, neste sentido, en “Poema en carne viva” de Morrendo a cada intre, deixounos versos elocuentes como estes:
[...] Odio fondamente ós catedráticos
enlevitados e serios que teñen
un recendo de arqueoloxía artificial e rutinaria [...]
Ese nesgo intelectualmente castrador que tiña o ensino na escola de Franco, alérxico a todo espírito crítico, a toda análise desmitificadora e a toda incursión polas marxes heterodoxas do pensamento, foi reflectido con rotunda potencia polo poeta Fiz Vergara Vilariño (Lóuzara-Samos,1953-1997) nos primeiros versos do seu emblemático poema “Hai que vivir”
Eu nacín
un día calqueira.
Un domingo bautizáronme:
católico,
apostólico,
romano.
Logo botei a camiñar.
Fun á escola.
Os mestres
ensináronme certas cousas:
compre ser
obedente,
conformista,
dobregado
e máis...
Os mestres
non me ensinaron
o significado da verba probeza,
tiven que aprendelo eu
sintíndoo,
sufríndoo,
levándoo infundido
nos meus ósos moles de neno,
roendo un xugo de miserias
hora tras hora,
día tras día.
Os mestres
non me ensinaron
que por riba de nós todos
hai outros
que nos van zoupando
cal se fósemos
bestos de carga.
Os mestres
non me ensiñaron nada.
Tiven que ser eu
quen se entrollase
contra a realidade
tristeira e abraiante [...].
Especial responsabilidade nese nesgo opresivo e intolerante da escola franquista tíñao a abafante presenza da dogmática católica, espallada en todo tipo de ritos durante o calendario escolar e presente en todos os contidos e actividades, como testemuña Fermín Bouza Álvarez (Compostela, 1940-Madrid, 2016) nun dos poemas do seu libro Labirinto de inverno (1990):
unha aula de inverno nas idades perdidas
nos tempos que deixaron o caer dunha gota
nas revoltas da alma unha tarde de lobos
na cidade de pedra e o silencio esvarando
nas preguntas do frío nos seus ocos
con lamas que son xeos na cidade que dorme
cunha sotana que lle cobre a alma
o corazón batido nos estrondos
memoria dos invernos polas rúas vacías
unha témera historia de cardenais e estatuas
imperdoable olor a pés de santo
ollos coma silencios podrecidos na chuvia
a turba lingua dunha cobra bébeda
empapuzada de veneno e mofo
inesquecibles flores húmidas
na Ferradura que rexorde dos invernos de auga.
Por outra banda, a escola de Franco enxalzaba unha determinada visión providencialista e imperial da historia de España, ocultando adrede, terxiversando sen pudor ou facendo escarño descualificador sen posíbel dereito a réplica de varias correntes políticas, feitos históricos, entidades e reivindicacións que non encaixaban no seu molde político-ideolóxico predefinido. Por iso Salvador García-Bodaño (Teis, 1935), no poema “Identidade”, chamando á necesaria recuperación comunal do país, convidaríanos deste xeito:
(...) Perguntade nas escolas todas
por esquencidos silabarios (...)
A represión lingüística e o espallamento de pautas diglósicas e de prexuízos contra o galego foi unha constante da escola franquista. Poetizou Antón Tovar (Rairiz da Veiga, 1921- Ourense, 2004) en “Lingua que rexeitaron meus pais”, do seu libro Calados esconxuros, por exemplo:
(...) Borraran os letreiros dos camiños
cos ben amados nomes das antergas vilas,
dos silabarios das escolas algareiras
borraron o cantar humilde e puro
da lingua popular (...).
E Manuel Rivas (A Coruña, 1957), no poema “Fonema”, denunciou con tenra ironía o intento dalgúns mestres de erradicar no seu alumnado xa non só a lingua de noso senón tamén a fonética propia dalgunhas falas galegas, nun contexto de “alleidade” xeral dos contidos que tiñan cabida nas aulas:
Do máis aló da gorxa,
dun profundo e misterioso fol,
saíannos sons que debiamos matar.
Repitan, dicía o mestre:
Los pájaros de Guadalajara tienen la garganta llena
de trigo.
Pero Lolo o do Rito dicía que
Los pajaros de Juadalagara tienen la jarjanta llena
de trijo
e o mestre dáballe un pao.
A min custoume algún traballo dicir sen respirar
que había plantas monocotiledóneas
pero non din sabido de que familia era,
se é que a tiña,
o toxo que douraba os montes de Galicia.
Os enfoques patriarcais e machistas, por último, tamén presidiron a escola franquista. A socióloga e traballadora social Luz Campello (Labrada, Guitiriz, 1966) dános testemuño disto no libro Inventario do prohibido (2015), cando escribe:
Repasas de memoria o inventario do prohibido
como quen repasa unha caligrafía
nun caderno Rubio da infancia
un punteado de letras, un sensaír das liñas
no pulso do grafito
amestrar a man, dobregar os dedos, amansar o lapis
nas xemas diminutas
todo ben preciso pola ringleira definida
someter o conxunto ao milímetro
como quen somete a carne para que non reborde
máis do permitido
que non deturpe a indecencia a túa valía
que nos se mollen os beizos, nin se afrouxe o embigo
ao abeiro da túa saia
que non che medre a barriga por unha falta
que a letra con sangue entra
que non se desdobre o pano inmaculado
fóra da cuadrícula
que ninguén saiba que decorres cos teus dedos
territorios
que che son negados
que non se pronuncien os peitos, nin abale o desexo
que o triángulo sexa sempre equilátero
que non se revele a cintura, nin agrome un lexema
de cadeira
que non se abran as pernas, nin a cona
que o sangrado do teu menstruo non se vexa
que a túa vaxina non se converta nun visado schenghen
no teu pasaporte a país ningún
que non se levante un murmurio, nin unha braga no tendal
nada... (...)
O cúmulo de características que vimos resumindo fixeron da escola franquista, en definitiva, un lugar nada acolledor, triste e pouco propicio para experimentar a ledicia de aprender. Por iso Celso Emilio Ferreiro (1912-1979), no poema “El hermoso rostro del país”, inserido en Viaxe ao país dos ananos, sinalaría:
A miña terra é soave, solermiña,
pro, nos ollos dos meniños
que van á escola nas mañás frías,
hai unha tristura antiga.
No mesmo sentido, Xulio L. Valcárcel (Romeán, 1953), en Solaina de ausencia (1987), evocaría:
Ameite
en húmidas escolas
de postguerra,
tristes como os teus ollos.
Dirixíndose a un público lector infantil, o xa citado Manuel María acertaría a resumir no poema “Escola” de As rúas do vento ceibe moitos dos “males” dese sistema educativo consagrado durante a ditadura:
A miña escola é moi grande,
destaca entre os edificios.
Según di o director
ten moitos e bos servicios.
É de construción recente
e semella unha colmea.
Vista por fóra parece
máis que escola, unha cadea.
Está feita de cemento,
non ten pedra ou cantería.
¡Máis que construción galega
semella de Andalucía!
Ten moitas mestras e mestres
i un alumnado escesivo.
O ensino non é bon
¡Penso máis ben que é cativo!
A maior parte dos mestres
moi tristeiro papel fan:
¡nada ensinan de Galicia
e falan en castelán!
Non me gusta a miña escola,
nela todo me é estrano.
¡Eu son un neno galego
e non un americano...!
Así as cousas, a procura de fontes alternativas de saber e información e o autodidactismo, por máis que resultasen difíciles nop contexto epocal, abesulláronse en non poucos casos como remedio eficaz. Así o pon de manifesto Bernardino Graña (Cangas do Morrazo, 1932) en Poema do home que quixo vivir (1958) cando sinala:
(...) Estou a estudiare, amigos,
A forma de sere un home.
Estou a estudiare sempre
libros, xentes, bosques, montes.
Eu son un burro completo.
Confeso que non sei nada.
Estou pasmado ante todo.
Síntome estraño e moi lonxe (...).
Esas “aprendizaxes alternativas” no ámbito da escola, dos institutos ou da Universidade incluían unha variábel combinación de espertares sentimentais e contacto con ideoloxías clandestinas, prohibidas e reprimidas, en todo caso sinónimas da liberdade e da xustiza que se botaba en falta. O testemuño poético de Pilar Pallarés (Culleredo, 1957), co que imos pór remate a estas liñas, déixanolo ben claro. No seu libro Entre lusco e fusco (1980) escribiu efectivamente, nesta perspectiva:
De repente
fáiseme extrañísimo o teu nome,
o teu nome escrito nun pupitre,
esas sílabas mortas
cravadas á madeira
entra raias, pombas, unha mosca,
unha estrela, un rosto, o martelo e a fouce.
[Publicado orixinariamente na revista Aulas Libres 10,
editada polo STEG]
