Poucas figuras poden competir coa do Padre Sarmiento, na Galiza e na España do século XVIII, á hora de representar o prototipo de persoa sabia tan característico diso que chamamos “Ilustración” ou “Século das Luces”.

Nado en 1695 en Vilafranca do Bierzo (un tanto casualmente, pois seu pai traballaba alí provisoriamente como arquitecto[1]) e morto na cela do seu convento madrileño de San Martín, en 1772, o beneditino produciu e acumulou centos de páxinas manuscritas que abrangueron asuntos relativos a practicamente todas as ramas da ciencia e do saber da época, pero apenas publicou en vida máis que unha Demostración Crítico Apologética del ‘Teatro Crítico Universal’ (1732). Con ela quixo saír ao paso dos ataques que entón se proferían contra o seu admirado Bieito Xerónimo Feixó, irmán na orde bieita e mestre seu nas aulas do convento pontevedrés de Lérez (o famoso “San Benitiño”, máis milagreiro que o de Paredes, da coñecida copla popular).

Aínda hoxe, a pesar dos desvelos bibliográficos que lle dedicaron eruditos como Filgueira Valverde e José Luís Pensado, de citas científicas como o congreso O Padre Sarmiento e o seu tempo (1995), das moitas publicacións que se xeraron arredor del no Día das Letras Galegas de 2002, das varias edicións do seu Coloquio de 24 gallegos rústicos e de lúcidos ensaios reivindicativos do seu papel na cultura galega como o que Anxo Angueira deu ao prelo en 2013 co título Das ‘copras’ de Sarmiento ós ‘cantares’de Rosalía de Castro, ese magno “océano Sarmiento”, hoxe disperso en numerosos arquivos e bibliotecas[2], continúa sendo insuficientemente coñecido.

Antes da súa morte, un aristócrata bo amigo seu, o duque de Medina Sidonia, mandou facer copia e inventario dunha importante cantidade deses manuscritos, que así puideron conservarse na chamada “Colección Medina Sidonia”, máis de 15.000 folios depositados actualmente nun museo de Cádiz.

Mais non parece que na propia orde beneditina á que Sarmiento pertenceu fosen tan conscientes e celosos do valor dos restantes documentos. O Padre Sobreira, que chegou ao convento onde vivira Sarmiento en 1777, cinco anos despois do pasamento deste, entregou á Real Academia de la Historia en 1786 dous tomos de cartas que salvou in extremis da destrución, pois estaban, e son palabras literais súas, “arroxadas por desidia o por desprecio al rincón menos limpio del combento”, o que traducido en román paladino quere dicir que estaban usándose como papel hixiénico nas latrinas conventuais…

Dous investigadores, José Luis Rodríguez Montederramo[3], en 1998, e Ramón Mariño Paz[4], en 2014, téñense debruzado sobre dúas cartas concretas dese nutrido epistolario sarmientino salvado polo Padre Sobreira.Trátase de dúas pezas, unha en galego e outra en castelán, redactadas en prosa por unha das cuñadas do Padre Sarmiento, María Magdalena García de Ogando.

Esa carta en galego é un dos escasísimos textos en prosa escritos na nosa lingua durante o século XVIII, co que o seu valor histórico, filolóxico e sociolingüístico é extraordinario. Está datada en 1755 e pódese consultar nos artigos dos investigadores citados, na páxina web do Instituto da Lingua Galega (ILG) correspondente ao proxecto “Gondomar” (Corpus dixital de textos galegos da Idade Moderna) ou, con actualizacións ortográficas e de puntuación, no volume Sobre a lingua galega (Ed. Galaxia, 2002, páxs. 355-356) preparado por Henrique Monteagudo e X. M. Soutullo. Di, literalmente, así:

Meu irmanciño

Ai moitos coreos que non lle escribin por nono abougar con tantas cartas agora non podo mais esperar sin escribir duas letriñas para decirlle que estou boa e faruquiña e mais toda a parentela Jabier elle un picaro que ben lle pudo escribir duas letras buste ten raçon en queigarse del e mas quando eu lle mando todos os coreos a mosa donde el esta a lebarlle as cartas pero eu discuro una cousa que por ber que eu son tan faborecida de bustede con una corespondencia tan gustosa de que el gusta moito e as miñas cartas as ten por suas pois aunque llas mando pedir despois que as lea non ai remedio ala as enfochaca que para aca non ben asta que el beña mais entonces a de aber estreita conta sabera bustede si non sabe que mariño bai por sargento maior a murcia e o de murcia aqui esta a pique que entre o murcio nel pois aca cando entra na carne de lechon ou na demais cheira que penetra es una lastima el que un cristiano non se poida purgar ben eu funlle e mais faruquina a segar una beiga de trigo o purelo biñemos por santa margarita traballamos moito agora ga podemos ir ala as segas as mongas de santa clara anduberon relucadas de contentas con as suas cartas a todo o lugar as enseñaron bustede e un alborotador de cousas mui mi benditas o padre calderon estalle mui maliño e dicen que todo e malecolia ao noso gran ilustrisimo padre diralle de a nosa parte u millón de cousas de a nosa boa lei a sua sobriña faruciña me dice que de sua parte le diga a bustede que lle quer regale con un rosario de Jerusalen mui guapo con sua borla feita ao uso da corte pois o que ela ten e mui ordinario mire que raro modo de estafar ten a miña filla parece que teño de sacar boa discipula adios meu amigiño que bou a escribir duas letriñas a Jabier e son as nobe da noite de domingo e quero cenar.

Besa La Mano de Vuestra Merced su mas humilde servidora é faborecida ermana

Maria Madalena garcia de ogando

hermano y Señor fray Martin

Antes de casar o 25 de marzo de 1734 na parroquial de San Bertomeu de Pontevedra cun irmán máis novo do sabio beneditino, Francisco Xabier, que nacera o 28 de marzo de 1700 e exercía como “ministro da Mariña” (unha especie de inspector de portos), a citada María Magdalena vivira e educárase entre nós, queremos dicir, na vila do Landrove.

Sabemos que era filla de Manuel García e de Baltasara Ogando. Por parte de pai era neta de Juan García e de Francisca de Orio, mentres que seus avós maternos eran o capitán Alonso de Ogando e a súa esposa Magdalena de Ogando.

Derivará ese “Orio” que aparece como apelido da súa avoa paterna da localidade vasca homónima? E será esa a necesaria “conexión cantábrica” para entendermos, por algún vínculo familiar que hoxe por hoxe se nos escapa, o porqué da residencia da nena Magdalena no Viveiro dos primeiros anos do século XVIII? Desde logo, non era inhabitual que mozos e mozas das estirpes fidalgas das localidades portuarias vascas emparentasen nas vilas mariñeiras da antiga provincia de Mondoñedo. E talvez non sexa irrelevante, neste sentido, que o seu futuro marido, o irmán do Padre Sarmiento Francisco Xabier, fose home dedicado profesionalmente á inspección de portos para a Mariña.

Ou será máis oportuno, como alternativa explicativa, pensar nunha estadía da nena María Magdalena en terras viveirenses vinculada a cuestións formativas, se cadra nalgún dos conventos de mulleres da nosa vila, o de Valdeflores ou o das Concepcionistas? Honestamente, non estamos en condicións de determinalo.

Sabemos, si, que durante a viaxe por Galiza de 1745, Sarmiento conviviu en Pontevedra durante varios meses con seu irmán Francisco Xabier e coa súa esposa. Foi entón cando gañou o xubileu en Compostela e xirou visita en persoa ao poeta e párroco Diego Antonio Cernadas, o cura de Fruíme (Lousame), outro dos grandes cultivadores e defensores do galego no século XVIII. No transcurso desa súa estadía galega, tan decisiva para el, o sabio beneditino gozou de mesa e mantel no domicilio en San Miguel de Marcón (Pontevedra) dunha tía de Magdalena por parte de mai, Francisca de Ogando:

“A la tarde subí al monte de San Cibrán o Cyprián, que está sobre la casa en donde comimos. La dicha casa con viña, dehesa y tomada o gesteira, todo es de doña Francisca de Ogando, tía de doña María Magdalena García de Ogando, mujer de mi hermano Francisco Javier”.

María Magdalena García tivo co seu marido Francisco Xabier, como mínimo, dous descendentes. Un foi o “Alonsiño” por cuxa apropiada educación amosou seu tío en moitas das súas cartas familiares un constante desvelo e unha aguda preocupación, advertindo por exemplo: “Quiero que se le enseñe la lengua gallega con especial cuidado (…). No pienses en que castellanize asta que sepa bien, y con extensión, el gallego”. O nome de Alonso foille posto á criatura probabelmente como homenaxe a un irmán do seu pai e do Padre Sarmiento, Alonso Antonio, que nacera en Vilafranca en 1686 e era presbítero.

O outro descendente foi unha nena, de nome Francisca Clara García Sarmiento, a “Farruquiña” aludida nas cartas familiares, quen probabelmente levase ese nome en recordo da última das irmás do Padre Sarmiento, nada en Pontevedra en 1703 e morta, ao que parece, de xeito prematuro. Esta sobriña do Padre Sarmiento, como se ve na carta arriba citada, pedíalle ao seu tío en 1755 como agasallo un rosario de Xerusalén coa borla ao estilo da corte madrileña.

Mais o papel desempeñado por María Magdalena García de Ogando foi moito máis interesante que o, xa de seu, meritorio de enviarlle cartas ao seu cuñado monxe residente en Madrid para darlle conta dalgunhas novidades familiares e pontevedresas. Como el propio recoñeceu falando do seu Catálogo de voces y frases gallegas,

“siempre que hablo de Vivero, no es porque yo haya estado allí, sino porque la mujer de mi hermano Francisco Xavier se había criado en Vivero y a ella oí muchas voces que allí se usan”.

Efectivamente, Magdalena foi unha das “fontes limpas” nas que o sabio bieito puido beber dunha parte do tesouro léxico e fraseolóxico da lingua galega tal e como era falada no Viveiro de comezos da décimo oitava centuria.

Unha parte das verbas dos nosos devanceiros, como ese pícaroque se desliza eufónico e chamativo nas primeiras liñas da carta reproducida e como, tamén, algúns nomes específicos de plantas e froitos (a herba do gorgo, o tarrelo, o esvedro, a xistra, a ameixola, os amorolos, os repinaldos…), de fungos e algas (como cagarría e carallotes), de peixes e moluscos (minchas, mocareos, pastinacas, raias ortiga, mixillós, longueirós, navallas…), etc. pasaron a engrosar desde entón os centos de papeletas lexicográficas e as infinitas anotacións manuscritas sobre vocábulos e etimoloxías que confeccionou Sarmiento desde 1745 e que alimentaron, ademais dese amentado Catálogo, outros proxectos como o Onomástico etimológico de la lengua gallega, a Colección de voces y frases gallegas, o Catálogo de voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes vegetables, etc.

Referíndose ao adxectivo atustullados (=ateigados, repletos), escribía o Padre Sarmiento no seu Catálogo: “Usolo mi cuñada hablando de barriles bien llenos y atestados”. Da palabra marmarugaindicaba que “llaman así en Vivero a la papada debajo de la barba”. Sobre a palabra cubilote (que, como é ben sabido, serve de agarimoso alcume ao noso benquerido veciño e mestre Antonio Fernández Parapar) apostilaba: “Llaman así en Vivero a la tinaja”. E recolle o sabio beneditino outras verbas como coxillóspara designar as coxas, remol como sinónimo de rescaldo ou brasa, a voz arrandaspara designar as papas de avea, o termo altameacomo cazola de barro e o adxectivo galafate, aplicado a persoas como sinónimo de “soberbio”, “sobrado”, “lanzado”, palabra esta última que lle temos escoitado moitas veces usar ao noso pai Emilio cando refería anécdotas da súa xuventude…

Imaxinamos, en fin, con canta satisfacción tería recibido o noso mestre Lois Tobío, estudoso da figura e das cartas ao conde de Gondomar, esta confirmación efectiva que protagoniza unha moza emparentada co padre Sarmiento e criada no Viveiro do primeiro terzo do século XVIII á súa tese de que os “Séculos Escuros” agochaban un pouco máis de luz e agarimo para a lingua de noso do que se tiña tradicionalmente afirmado.

[Publicado previamente no semanario Heraldo de Vivero, 1.8.2020]

Introdución

É habitual referirse á poesía finisecular decimonónica francesa como un dos varios ingredientes que fixeron parte da peculiar, orixinal e moi atinada síntese de elementos estéticos que caracteriza a poesía de Ramón Cabanillas, nomeadamente a dos seus primeiros compases, ao raiar o século XX.

Esa achega de tipo decadentista e simbolista sumaríase ao seu gusto polo Romanticismo serodio alemán (Heine), á asimilación indiscutíbel dos xeitos do Modernismo (Rubén Darío), ao pouso clásico greco-latino (Horacio, Virxilio…) - que o de Fefiñáns adquiriu nas aulas do seminario de San Martiño Pinario en Compostela -, á pegada evidente que nel deixou a constante lectura da tríade sublime do Rexurdimento galego (Rosalía, Pondal, Curros) e, sobre todo a partir da segunda década da vixésima centuria, ao influxo do Saudosismo portugués (Teixeira de Pascoaes, Leonardo Coimbra), sen esquecermos a fonte limpa da poesía folclórica popular galega da que o Poeta da Razabebeu desde a máis tenra infancia, en contacto co seu medio social cambadés.

Nas liñas que seguen, coa brevidade que impón o espazo limitado da publicación que as acolle amabelmente, tentaremos concretar dous dos ecos que a poesía dun dos máis caracterizados autores da lírica francesa da fin do século XIX, Arthur Rimbaud, tivo nos poemas do autor irmandiño.

Un poeta “maldito”

Jean Nicolás Arthur Rimbaud (1854-1891), escritor moi precoz, foi un estudante superdotado e desde moi novo amosou unha fervente rebeldía: penduraba cartaces nas igrexas da súa vila natal de Charleville (na rexión das Ardenas) co texto “Morra Deus!”, escandalizaba os veciños deixándose o pelo longuísimo, frecuentaba con xactancia e descaro tabernas e prostíbulos… Abandonado por seu pai, Fréderic Rimbaud (militar de profesión) cando contaba tan só sete anos, Arthur padeceu a sobreprotección e, ao mesmo, a rixidez de criterios morais da súa nai, Vitalie, polo que tentou fuxir de casa en repetidas ocasións durante a adolescencia.Un profesor substituto do liceo no que estudaba, Georges Izambard (1848-1931), descóbrelle o engado da poesía e as técnicas da retórica e convértese nun verdadeiro referente para el, sacándoo de máis dun apuro.

En maio de 1870, Rimbaud envía os seus primeiros poemas, cando contaba apenas 16 anos, a un dos principais colaboradores da revista Le Parnasse Contemporain, o escritor Théodore de Banville (1823-1891), quen, así e todo, non llos publica.

A seguir, un Rimbaud que conta tan só 17 anos inicia unha tempestuosa e bohemia relación amorosa co tamén poeta Paul Verlaine (1844-1896), dez anos máis vello ca el e home casado. Esa relación estará salferida de viaxes (Londres, Bruxelas…), de inacabábeis discusións e de “coloques” de alcohol, haxix e láudano. Realmente escandalosa no seu tempo, acabou en traumática separación dous anos despois, após un intento frustrado de asasinato a tiros de Rimbaud por parte dun bébedo e enlouquecido Verlaine, que chegou a ser xulgado e encadeado por tal motivo.

Rimbaud compuxo dúas coleccións de poemas en prosa. Na primeira, Une saisson en l'enfer (Unha tempada no inferno) (1873), en que recrea a súa axitada vida con Verlaine, explica tamén que a dedicación á poesía é unha tarefa que se consegue mediante o “desarranxo de todos os sentidos” (coa axuda do alcol e outras drogas, no seu caso). Tal desarranxo, profundamente antiburgués, causa sufrimento no poeta, mais págalle a pena porque lle permite chegar á perfección, a un estado de “videncia” que conduce ao sublime e ao inefábel. A segunda colección poética intitúlase Les Illuminations (As Iluminacións) (1886) e nela leva o automatismo verbal ao extremo de facer textos que se prestan ás interpretacións máis contraditorias, aínda que cheos de maxia e suxestión.

Aos 21 anos de idade, Rimbaud chegou á conclusión de que o poema perfecto era aquel que non se escribía, polo que abandonou totalmente a escrita e, tras convivir por un breve período en Londres co escritor Germain Nouveau durante 1874, residir algún tempo na cidade alemá de Stuttgart, viaxar por Suíza e Italia, vagabundeou logo por diversos países asiáticos, africanos e do Oriente Próximo, dedicándose ao comercio de armas, marfil, café e ouro (algunhas fontes indican que tamén ao tráfico de escravos, mais disto último non hai total certeza). Residiu así sucesivamente na cidade exipcia de Alexandría (1878), en Chipre, no porto de Adén (Iemen) e, a partir de 1880, en Harar (Abisinia).

En 1891, non obstante, Rimbaud foi repatriado a Francia, xa enfermo dun tumor que lle fixo perder primeiro a perna dereita e padecer logo unha gangrena que acabou provocándolle a morte en Marsella o 10 de novembro dese mesmo ano, cando contaba tan só 37 anos. Atendido nos derradeiros intres pola súa irmá Isabelle, finou sen ter publicado nin un só dos versos que deixara escritos. Sería Paul Verlaine, a pesar de todos os pesares e vencendo a férrea oposición da irmá Isabelle a que se publicasen, quen xuntou, ordenou e editou en 1895 as súas Poésies complètes. Grazas a iso, o autor das Iluminacións recibiu a rendida admiración dos novos poetas, nomeadamente dos da vangarda surrealista (André Breton, Paul Éluard…), converténdose nunha referencia imprescindíbel no catálogo dos grandes poetas universais.

Traxectorias en contraste

Pouco, ben pouco ten de semellante a traxectoria humana e literaria de Rimbaud coa de Ramón Cabanillas, que tan ben nos soubo relatar o queridísimo amigo Luís Rei na súa Crónica de desterros e saudades(2009). Se o escritor francés tivo unha vida curta, aventureira e intensa, o galego viviu un “camiño longo”, con penalidades máis comúns e prosaicas. Mentres Rimbaud ficou case que inédito en vida, o cambadés publicou numerosos volumes, tanto na preguerra como na posguerra franquista, algúns con segundas edicións:No desterro, Vento mareiro, Da Terra asoballada, Na noite estrelecida, A rosa de cen follas, Camiños no tempo, Da miña zanfona, Samos... Fronte ao francés, que causou escándalo e rexeitamento moi xeneralizado en vida por mor do seu comportamento anticonvencional e provocador, propio dun enfant terrible, o de Cambados recibiu aplauso practicamente unánime nunha parte non pequena da súa traxectoria, o que non o librou, porén, de diversos apuros e estreiteces económicas en varios instantes, de complicadas situacións en relación co seu núcleo familiar e da malquerenza dos que non pensaban coma el. Pouco ten a ver a iconoclasta personalidade do francés en materia moral e relixiosa co perfil de Cabanillas, abrazado con vigor á fe relixiosa. E se o autor das Iluminaciónstendeu case sempre ao rebelde individualismo, tanto na vida como na poesía (deixemos de banda a súa puntual simpatía coa revolta da Comuna parisiense), o galego mantivo explícitos compromisos cívicos e políticos e puxo a súa lira ao servizo de diversas causas (agrarismo, galeguismo…), converténdose nun poeta “representativo”.

Faltan na listaxe chamativamente, como pode comprobarse, os poetas franceses Paul Verlaine e Arthur Rimbaud, a pesar de que, como imos tentar demostrar a seguir para o caso do segundo deles, resultou lectura decisiva para o de Fefiñáns nos seus anos de formación autodidacta e deixou algún eco ou pegada indiscutíbel en, cando menos, dous dos poemas do seu primeiro libro édito, No desterro. Visións gallegas(Habana, 1913). Imaxinamos que a ausencia deses dous “escandalosos” poetas decadentistas franceses nesa persoal escolma do cambadés se debeu á inconveniencia de traelos a colación nun clima de censura e estreiteza moral como era o do nacionalcatolicismo franquista entón dominante. Secomasí, ten máis sentido aínda o traballo de analizar e restituír o verdadeiro influxo estético que eses poetas “malditos” exerceron no seu día sobre o de Fefináns.

De tabernas e raios de sol

O primeiro dos poemas que cómpre traer aquí a colación titúlase “Na taberna”. Fixo parte este soneto, como dixemos, do primeiro poemario de Cabanillas, No desterro. Visións gallegas, se ben cómpre advertir que coñeceu publicidade previamente na revista galaico-cubana Suevia(núm. 6, 17 de marzo de 1912):

Os mozos mariñeiros da fiada

lémbranse rindo alleos de coidados;

cheira a aceite e pemento requeimados

rustido de xurés en caldeirada.

Conta o patrón nun corro a trebonada

do ano setenta, -hestoria de afogados;-

e empuxándose, inando, entran mollados

os homes dunha lancha de enviada.

Pasa de man en man a xerra roiba

de albariño, e namentras cai a choiva

e o vento fai tembrar a casa enteira,

detrás do mostrador crarexa o ceo

nas trenzas de ouro, no mirar sereo,

na surrisa de luz da taberneira.

Repárese agora no poema “Au cabaret-vert. Cinq heures du soir”, de Rimbaud, escrito en 1870 e recollido no volume Poesías completas(Orbis-Fabri, Madrid, 1997), por onde o citamos:

Depuis huit jours, j’avais déchiré mes bottines

Aux cailloux des chemins. J’entrais á Charleroi.

- Au Cabaret Vert-: je demandai des tartines

De beurre et du jambon qui fût à moitié froid.

Bienheureux, j’allongeai les jambes sous la table

Verte: je contemplai les sujets très naïfs

De la tapisserie.- Et ce fut adorable,

Quand la fille aus tétons énormes, aux yeux vifs,

- Celle-là, ce n’est pas un baiser qui l’épeure!-

Rieuse, m’apporta des tartines de beurre,

Du jambon tiède, dans un plat colorié,

- Du jambon rose et blanc parfumé d’une gousse

D’ail – et m’emplit la chope immense, avec sa mousse

Que dorait un rayon de soleil arriéré¹.

Son numerosos os elementos comúns a ambos textos. En primeiro lugar, a fórmula sonetística e os versos hendecasílabos empregados en ambos casos, se ben Cabanillas emprega rimas abrazadas onde Rimbaud usa rimas cruzadas. Tamén comparten os dous poemas en cuestión a abundancia de referencias sinestésicas, algunhas odoríficas (no poema de Cabanillas cheira a rustrido, no de Rimbaud a allo…) e outras de carácter ambiental xenérico (humidade e vento fóra fronte ao ambiente cálido do interior da taberna, no texto caballiniano; cansanzo da camiñada de oito horas fronte ao pracer de estricar as pernas por riba da mesa e ter compañía, no de Rimbaud). En sentido semellante funcionan os toques colorísticos: a xerra roiba e as trenzas de ouro, no poema do cambadés, o prato con xamón rosado e branco, no poema do francés. O retrato contrastivo entre o confort no interior tabernario e a hostilidade do mundo exterior (por mal tempo, por traballo ou polo cansazo da camiñada) é común aos dous textos, como tamén o é a pincelada erótica a propósito da beleza e atractivo da moza taberneira, se cadra algo máis tosca en Rimbaud (referencia ao tamaño dos peitos da taberneira e ao seu carácter decidido no trato cos homes - “non é das que se asustan por un bico”-), moito máis recatada (alusión ao “mirar sereo”) en Cabanillas.

Por último, cabe salientar dous “desprazamentos” que o de Cambados introduce no seu texto a respecto do de Rimbaud, que sen dúbida lle serviu de pauta. O primeiro ten a ver co protagonismo exclusivamente individual no poema do francés (o suxeito da enunciación é un camiñante-vagabundo que fai parada na taberna para xantar e repoñer forzas), que se torna colectivo no do cambadés: son os mariñeiros de Fefiñáns (os mozos mariñeiros da fiada, os da lancha de enviada, o vello patrón que conta historias de naufraxio e os que lle fan corro para escoitalo) os protagonistas da poesía², aínda que no seu final o foco fique posto nos sentimentos particulares do emisor, ata entón confundido como un máis entre os seareiros do local. E o segundo “desprazamento”, aínda máis destacado, está relacionado co raio de sol que ilumina a escena: mentres no poema rimbaudiano o que alumea é a xerra escumante de cervexa, no caballiniano deita a súa luz sobre o sorriso da taberneira.

Natura, amor e pensamento

O segundo e derradeiro poema de Cabanillas que queremos proxectar sobre o fondo da obra do escritor decadentista francés tamén apareceu en No desterro, sen título, e di así:

Bicado polo sol é craro espello

o remanso cinguido de salgueiros.

Cai unha folla, e o cristal crebado

desfaise en brandas ondas que, crecendo,

borran o coadro máxico e enloitan

o brilador espello.

Está como ágoa do remanso, en calma,

o pensamento meu. Fíreo o recordo,

- folla que cai do arbre duns amores, -

da túa imaxe lonxana, e pouco a pouco

vai crecendo, crecendo, como en ondas,

até que o enloita todo!

Repárese agora no poema de Arthur Rimbaud titulado “Sensation”:

Par les soirs bleus d’été, j’irai dans les sentiers,

Picoté par les blés, fouler l’herbe menue:

Rêveur, j’en sentirai la fraîcheur à mes pieds.

Je laisserai le vent baigner ma tête nue.

Je ne parlerai pas, je ne penserai rien:

Mais l’amour infini me montera dans l’âme,

Et j’irai loin, bien loin, comme un bohémien,

Par la Nature, - heureux comme avec une femme³.

Os cuartetos de arte maior de Rimbaud convértense en Cabanillas en sextetos, e as rimas totais do francés derivan en versos pares asonantados no de Cambados, mais hai entre as dúas composicións un innegábel fondo argumental común: o contacto con Natura (a herba miúda, os restroballos, a folla da árbore, o salgueiro, o remanso …) provoca reaccións no espírito do poeta, un estado de concentración case hipnótico (“Je ne parlerai pas, je ne penserai rien”, indícase no texto de Rimbaud; “Está como ágoa do remanso, en calma, o pensamento meu”, dise no de Cabanillas), que, non obstante, resolverase finalmente en sentimentos de índole antitética: en amor, ledicia de vivir e despreocupación nun caso (Rimbaud) e en tristura, loito e desconsolo noutro (Cabanillas).

A xeito de conclusión

Cando falamos de “ecos” de Rimbaud na poesía do cambadés descartamos que a intención de Cabanillas fose facer tradución, versión ou paráfrase dos orixinais do escritor francés. Hai un “diálogo” con eses textos que dá pé á creación dun novo, orixinal e persoal. Ou dito doutro xeito: Cabanillas “fai pé” nos dous poemas de Rimbaud en cuestión, “dálles unha volta”, mais non os copia, nin moito menos os plaxia. Os motivos temáticos e algúns dos recursos estilísticos presentes neles, como a sinestesia, sérvenlle ao de Cambados de estímulo para a creación, mais operando mudanzas e reorganizacións tan relevantes no enfoque, no tratamento, nos personaxes e na substancia do asunto que os poemas resultantes deveñen enteiramente seus, “distintos” aos de Rimbaud.

En todo caso, parece innegábel que tanto “Na taberna” como o poema que comeza“Bicado polo sol é craro espello…” de Cabanillas naceron da impresión e do gozo que a lectura dos textos de Rimbaud espertaron na alma, tan sensíbel, do poeta de Fefiñáns, de maneira que fica corroborada máis unha vez a destacada influenza que a poesía decadentista e simbolista francesa de finais do século XIX exerceu no seu proceso de formación estética⁴. Fica pendente a tarefa de comprobar e analizar a pegada, adiantemos que para nós máis que evidente tamén, da obra poética de Paul Verlaine no escritor cambadés, mais esa haberá de ser fariña para outra muiñada.

"Memoria sempre", de Saúl Otero

Introdución

A restauración das formas toponímicas (nomes de lugar) e antroponímicas (nomes e apelidos) xenuínas da nosa Terra é un dos labores culturais, patrimoniais e identitarios máis importantes que, sine ira e cum estudio, debemos encarar colectivamente.

Séculos de absurda pancastelanización en aras dunha noción uniformista e excluínte da realidade idiomática e cultural diversa do solar hispánico teñen feito da onomástica galega, ata épocas ben recentes, “campo de agramante” onde o capricho, a arbitrariedade, a impericia e o descoñecemento filolóxico por parte das instancias oficiais estatais e dalgúns sectores profesionais e sociais con elas identificados (curas párrocos, funcionariado de rexistros, notarías e xulgados, membros da oligarquía fidalga e burguesa…) chegaron a campar sen freo, provocando numerosas deturpacións, adaptacións manifestamente deficientes e formas indefendibles baixo ningún punto de vista. Que por ignorancia ou inercia continúen usándose entre nós hogano non nos exime da obriga de explicarmos unha e outra vez as razóns da súa impertinencia e tampouco nos libra dun paciente e sostido esforzo por deixalas atrás, como testemuño doutras épocas que demandan definitiva superación.

Desde certa mentalidade dominante nas Españas, moi viva nos anos da ditadura franquista e aínda presente por desgraza en determinados sectores da nosa sociedade, sostense que os topónimos e antropónimos en lingua galega, por máis que milenarios, non deberan existir e perdurar na súa forma autóctona, nin sequera para seren usados na súa propia terra. Resultaría mellor, disque, que fosen proscritos e substituídos en favor dos “equivalentes” na lingua oficial do Estado, o castelán, visto este como idioma presuntamente “mellor”, máis “culto”, “fino” e, sobre todo, “patriótico”. Nos Séculos Escuros, cunha estrutura estamental da sociedade e nun contexto de mala imaxe proxectada sobre todo o relacionado con Galiza (“reino infeliz… de España muladar”, en célebres versos de Góngora), non poucos procuraron a través da castelanización dos seus apelidos aparentar maior “limpeza de sangue”, “dignidade” e “lustre” e desimular así as raíces galicianas das súas liñaxes. Familias nobiliarias e fidalgas abrazaron entón con entusiasmo digno de mellor causa a tarefa de desterrar “marcas de galeguidade” evidentes nos seus apelidos: os Sarmento, Monteiro, Mosqueira, Lousada, etc. pasaron así a se autoproclamaren *Sarmiento, *Montero, *Mosquera, *Losada, etc., ao igual que os Vilariño deviñeron *Villarino, os Sueiro *Suero e os Soutelo *Sotelo…

Mais claro, dicimos nomes “equivalentes”, entrecomillando, porque son infinitos os casos en que esa presunta “equivalencia” entre a forma orixinaria galega e a nova forma castelanizante non foi tal. Onde os asimilistas pretendían cambiar unha forma galega prístina por unha forma castelá, o que fixeron en tantísimas ocasións, por desleixo, ignorancia ou “comodidade”, foi cambiar unha forma auténtica galega por outra híbrida, “castrapeira”, imperfecta.Os exemplos son abundantes, mais entre eles cabe poñer catro que nos tocan de cheo: Vilalonga, Figueiroa, Fefiñáns e Valadares, convertidos arbitrariamente no transcurso da historia en *Villalonga, *Figueroa, *Fefiñanes e *Valladares, respectivamente.

E por que son “híbridos” inadmisibles? Porque, como tantos outros casos, resultan castelanizacións parciais, deficientemente perpetradas, incorrectas desde as perspectivas dun “verdadeiro castelán” e dun “verdadeiro galego”, en definitiva “inauténticas”, ademais de innecesarias: pastiches froito dunha época e dunha mentalidade que, insistimos, é bo deixarmos dunha vez por todas atrás. Expliquémonos.

Pegada salgada, de Saúl Otero

Vilalonga vs. *Villalonga

O elemento VILA, que inicialmente en latín portou o significado de    ‘posesión rural, predio rústico, granxa’ e está tan presente na toponimia galega, foi complementado en numerosas ocasións cun adxectivo para indicar algunha característica destacable do enclave poboacional en cuestión: a súa maior ou menor antigüidade (Vilavedra, Vilavella, Vilanova, Vilanoviña…), a súa posición (Vilalta, Vilasuso, Vilameá, Vilachá, Vilacova, Vilacampa, Vilancosta…), a súa cor ou luminosidade (Vilaverde, Vilalba, Vilaescura, Vilamoura….), o seu tamaño (Vilapouca, Vilagrande, Vilapequena, Vilamaior ou Vilamor, Vilariño, Vilameor… ), o seu estatuto xurídico (Vilafranca), a súa calidade canto ao clima ou feracidade do chan (Vilaboa, Vilafría, Vilaseca, Vilerma…), etc.

Reciprocamente, o adxectivo galego longo/a, derivado do latín LONGUS-LONGA-LONGUM, pasou a facer parte de numerosos topónimos compostos, como indicador desa característica. Por Galiza adiante rexistramos así Agrolongo, Arealonga, Baralonga, Campolongo, Fragalonga, Leiralonga, Meirolongo, Montelongo, Pedralonga, Riolongo, Silvalonga, Soutolongo, Torrelonga, Valongo, Valonga e Veigalonga.

Vilalonga, núcleo pertencente ao concello de Sanxenxo, é nome xenuíno galego, que tería que se traducir a bo castelán como Villalarga ou, máis exactamente, Villaluenga. Quen quixer pode comprobar que existen, efectivamente, localidades así denominadas en diversos puntos da xeografía hispana: en Palencia (Villaluenga de la Vega, na comarca da Saldaña; Villaluengo, no concello de Santibáñez de la Peña), en Burgos (Villaluenga, no municipio de Valle de Losa), en Araba (Villaluenga, no municipio de Ribera Alta), en Teruel (Villaluengo), en Toledo (Villaluenga de la Sagra), en Cáceres (Villaluengo), en Cádiz (Villaluenga del Rosario)…

A que logo seguir a usar a forma híbrida e castrapeira “Villa” [elemento castelán] + “longa” [elemento galego]”? Coherencia e rigor: ou Vilalongagalega ou Villaluenga castelá, pero non a mestura inxustificábel e espúrea *Villalonga.

Figueiroa vs. *Figueroa

Como explica pormenorizadamente Gonzalo Navaza no seu estudo Fitotoponimia galega (2006) do latín FĪCUS, ‘figo’, sumado ao sufixo latino –ARĬA, procede o nome da árbore FĪCARĬA. Por evolución, ese FĪCARĬA latino deu como resultado en galego figueira, do mesmo xeito que o latín FĬLĬCARĬA evoluíu a filgueira, NŬCARĬA a nogueira, ILĬCĪNARĬA a aciñeira, SALĬCARĬA a salgueira etc. Na obra Fonética e Fonoloxía Históricas da Lingua Galega (2017: 73), o profesor Mariño Paz indica que “a elipse do substantivo do sintagma latino ARBŎRE FĪCARĬA descargou no adxectivo, do que por transcategorización procede o substantivo galego figueira, todo o contido semántico do sintagma orixinal (‘árbore que dá os figos’)”.

En castelán, pola contra, a evolución desde o mesmo FĪCARĬAlatino conduciu a higuera, perdendo o f- inicial (un fenómeno típico da lingua cervantina que moitos lingüistas atribúen ao influxo sobre ela do euskera) e carecendo, ademais, da ditongación do sufixo característica da nosa lingua (cf. primeiravs. primera, madeira vs. madera, etc.).

En numerosos pobos de España existe, por iso mesmo, o fitotopónimo La Higuera, mentres que na nosa Terra e en Portugal a forma sistemática é, pola contra, Figueira, con diversos derivados ou variacións: A Figueira, As Figueiras, A Figueiriña, Figueiralba, Pedrafigueira, Chan da Figueira, O Figueiro, etc.

Xa en 1287 hai referencia nun instrumento escrito do convento de San Xoán de Poio a un tal “Johã Pelaez das Figueyras”. En 1310 atopamos nunha escritura de compravenda entre o abade de Lourenzá e o veciño de Mondoñedo Clemente Eanes unha referencia aos “terreos que iazẽ as Figueyras de Tortores”. Numerosos documentos do Libro do Concello de Santiago (1416-1422), editados por Ángel Rodríguez González en 1992, recollen o nome dun bacharel en decretos chamado Martin das Figueiras e en varios instrumentos de 1421 cítase un procurador da confraría dos ferreiros chamado Juan de Figueira o Vello. O Padre Sarmiento fartouse de recoller no seu tempo referencias botánicas para o seu Catálogo de voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes vegetablesrelacionadas cun enclave da cidade pontevedresa denominado Molino das Figueiras ou das Figueyras, como pode comprobarse na edición crítica desa obra realizada polo profesor José Luís Pensado para a Universidade de Salamanca en 1986.

Aconteceu, así e todo, que ao nome latino dalgunhas árbores e plantas se lle engadiu en moitas ocasións un sufixo, ben para indicar a concentración de exemplares da mesma especie nun mesmo terreo, ben para indicar o reducido tamaño ou extensión da propia finca. No primeiro caso temos abundancia de nomes rematados en -edo/a, do latín –ETUM/-ETAM, como Figueiredo, Fiolledo, Carballido, Reboredo, Cerdedo, Freixedo, Salcedo, Carracedo, Codesedo…, tamén en feminino: Reboreda, Carballeda, Cerceda, Freixeda, Salceda, Touceda, Codeseda…. No segundo, o máis frecuente foi engadir o diminutivo latino -ŎLU / -ŎLA, de maneira que sobre a base de FĪCARĬA (› figueira) naceu o topónimo FĪCĀRĬŎLA / FĪCĀRĬŎLO, que está na orixe das formas toponímicas Figueiroa, Figueiroá, Figueirúa e Figueiró (plural Figueirós). A mesma explicación cabe para outros topónimos como Cerdeiroa, Folgueiroa, Nogueiroá, Negueiroá, Nogueiró, Pereirúa, Pereiró, Prexigueiró…

Efectivamente, o sufixo diminutivo latino –ŎLA perdeu no seu paso a galego o -l- intervocálico, a diferenza do que lle aconteceu na súa evolución a castelán, en que o conservou. Compárense AVĬŎLA›*AVŎLA› avoaou avó fronte ao castelán abuela ou MŎLA› moa ou mó fronte ao castelán muela. De aí que os nosos Figueiroa, Figueiroá, Figueirúa e Figueiró orixinais teñan exacta correspondencia nas formas castelás Higueruela e Higueruelo, respectivamente, o mesmo que os nosos Queiró, Queiroá e Queirúacorresponden ao castelán Quiruelas, topónimo e apelido moi presente na Senabria zamorana, sen irmos máis lonxe.

Sobre o reparto xeográfico desas terminacións tense debruzado Carolina Pérez Capelo no ensaio Toponimia e variación dialectal en galego. Os topónimos rematados en -oa, -oá,-úa, -uá (2015). A este respecto a filóloga Rosario Álvarez no seu relatorio para o I Congreso Internacional de Onomástica Galega Frei Martín Sarmiento, celebrado en 2002:

Os topónimos que integran a terminación diminutiva –òla mostran unha distribución diatópica [xeográfica] entre a solución en –ó do cadrante SW de Galicia (Figueiró, Pereiró…), a solución tipicamente lucuauriense en –oá (Figueiroá, Cabreiroá…) coa variante -uá, unha solución –úa moi minoritaria na marxe mindoniense e lucense oriental (Figueirúa) e mais a solución maioritaria en –oa(Figueiroa, Eiroa…), que ocupa o resto do territorio e se solapa parcialmente coas anteriores nas reepectivas áreas.

Daquela, por que resulta deturpada e, xa que logo, incorrecta a forma *Figueroa? Desde a perspectiva do galego xenuíno, pola ausencia do ditongo (-ei-), convertido “a la castellana” en –e. E desde a perspectiva do castelán xenuíno, polo emprego de F- inicial e pola presenza do sufixo -oa en vez de -uela. Ou o que é o mesmo: o correspondente castelán verdadeiro do noso topónimo ou antropónimo Figueiroa, Figueirúa, Figueiró ou Figueiroá non é *Figueroa, forma híbrida, senón Higueruela, topónimo que encontramos, por exemplo, na provincia de Albacete e mais no concello de Atarfe, na andaluza Sierra de Elvira, ben pertiño de Granada.

"Soños roubados", de Saúl Otero

En realidade, os ditongos decrecentes, tan característicos do idioma galego, foron unha das principais “vítimas” no proceso de castelanización perpetrado contra a nosa toponimia e antroponimia durante varios séculos. Os casos son incontables: ademais de *Figueroa por Figueiroa, padecemos *Arosa por Arousa, *El Barquero por O Barqueiro, *Montoto por Montouto, *Noguerol por Nogueirol, *Orense por Ourense, *Osera por Oseira, *Otero por Outeiro, *Oterino por Outeiriño, *Ribero ou *Rivero por Ribeiro, *Soto por Souto, *Sotelo por Soutelo, *Vivero por Viveiro… A arbitrariedade e o capricho oficial tiveron moita importancia nese proceso, pois constatamos que ao lado das formas castrapizadas citadas perviviron “sen problema” moitas outras xenuínas, ás que (afortunadamente) nunca a ninguén con mando en praza se lle ocorreu mudar o ditongo -ei por -e: Cedeira (nunca *Cedera), San Miguel de Deiro(nunca *Dero), Pantrigueira (nunca *Pantriguera), Mosteiro (nunca *Mostero)…

En todo caso, son moitos os documentos medievais conservados que testemuñan a autenticidade e antigüidade da forma galega Figueiroa. Amable Veiga, no libro Algunas calas en los orígenes del gallego (1983: 104-105 e 212-213), informounos de que xa en 975 pergameos do mosteiro de Celanova recollían a forma Figariola; outros da catedral compostelá de 1090 e 1154 empregaban as formas Figeyrola e Figueyrola, respectivamente, e aínda outros máis do convento de Oseira, de 1199 e 1202, achegaban cadansúa proba do uso das formas Figeiroa e Figueiroaa. Pola súa vez, José Antonio Souto Cabo transcribiu en Documentos galego-portugueses dos séculos XII e XIII (2008: 151-152) o documento de venda ao mosteiro de Montederramo, en 1261, dunha herdade de “Lourenzo Garzía caualeyro de Figeyroáa”, actuando como testemuña, entre outros, o monxe “Domingo Pérez de Figeyroáá”. Na mesma obra encóntrase transcrita a escritura de venda ao citado mosteiro por parte de Marina Rodrigues, en 1269, de “quanta herdade eu ayo en Ffigeiroáa”.

O investigador Francisco Pérez Rodríguez transcribiu e publicou en 2004 documentos medievais do convento de Toxos Outos, nos que encontramos en 1234 a Pedro Varela doando unha herdade en Figeiroa; a Martíns Eáns, alias “Calado”, facendo outro tanto en 1236 coa súa propiedade en Figueyroa; a Martiño Fernandi doando en 1237 terras súas de Ficairoa e ao crego Nuno Eáns de Urdilde deixando en doazón ao citado convento en 1252 unha herdade en Figeyroo. Pola súa vez, Clarinda de Azevedo Maia cita na súa História do Galego-Português (1986: 201) un documento de 1295 polo que o abade de Santa María de Oia aforaba a “Domĵgo Figeiróáe a uossa moller dona Marina” unhas terras no lugar de “Figueiróo et en Portezelo”.

O sacerdote e filólogo Eligio Rivas Quintas menciona no seu estudo sobre Onomástica persoal do Noroeste Hispano (1991: 560) varios instrumentos medievais con referencias a individuos como “Iohan Rodríguez de Figueyroaa” (ano 1259), “Domingo Pérez Figueyroaa” (1261), “María Fernández de Figueyroa” (1314), “Pero Lourenço de Figueyroaa” (1314) e “Gonçalvo Varva de Figueyroa” (1458)…. Do mesmo xeito, en varios documentos do notario rianxeiro Álvaro Pérez, de 1457, é amentado “Johán Ares deFigeyroa, morador eno Araño”. Nun dos textos medievais incluídos no volume Historia de La Coruña. Edad Media (1988), coordinado por González Garcés, rexistramos igualmente a forma Figueiroaen 1399. Na Colección diplomática de Santa María de Oseira editada en tres volumes por Romaní Martínez (1989-1993) aparece nun documento datado en 1281 a forma Figueyroaa. Varios pergameos de 1364 e 1383 pertencentes á colección de instrumentos do convento de San Estevo de Ribas do Sil, editados en 1972 por Duro Peña, testemuñan igualmente a forma Figueiroá. En A vida e a fala dos devanceiros (1967), de Ferro Couselo, atopamos máis exemplos: fálase de “heredade de Figueiroa” (1399); “Ysabel Fernandes de Figueiroaa” (1459), “Fernando de Figueiroa” (1526)... O historiador Anselmo López Carreira, en fin, infórmanos en A cidade de Ourense no século XV (1998) da existencia dun escudeiro ourensán en 1409 chamado “Gómez Fernández de Figueiroá”…

Cómpre recoñecer, así e todo, que a castelanización de Figueiroa en *Figueroa resultou exitosa no plano antroponímico (ou sexa, como apelido), talvez polo poderoso “exemplo” que significou que adoptasen a forma deturpada algunhas ilustres familias da aristocracia galega de entón, que logo emparentaron cos Valadares de Fefiñáns. Durante os chamados Séculos Escuros o papel aculturizador do clero parroquial e dos notarios e o afán imitativo da fidalguía, unido xa a partir do XIX ao celo uniformizador dos oficiais dos rexistros civís, acabaron por desterrar totalmente da documentación oficial relativa aos nomes de persoa a forma galega Figueiroa, cando o certo é que nunca antes do XVI se rexistrara a forma castelanizada: “Gonçalo Barba de Figueroa” (1548), “Fernán Reimóndez de Figueroa” (1548), “Aldonça Cordera vezina de Figueroa” (1564), “Ares Pardo de Figueroa” (1621), “Baltasar Pardo de Figueroa” (1675), BenitoFigueroa (1717), Ventura Figueroa Barreiro (bispo no séc. XVIII), Benito Pardo de Figueroa(1755), etc.

No entanto, un simple repaso a todas as concorrencias da forma toponímica Figueiroa ou Figueiroáque se rexistran por Galiza adiante aínda a día de hoxe, como formas vivas na fala popular, resulta esclarecedor sobre a autenticidade desa forma fronte á espúrea *Figueroa. Chámanse Figueiroa, efectivamente, parroquias como San Paio (Arzúa), San Martiño (Cerdedo) e San Miguel (Abegondo), rexistrándose a forma Figueiroánas parroquias de San Xillao (Paderne de Allariz) e San Salvador (Sober). Son, así mesmo, Figueiroalugares existentes nas parroquias de San Lourenzo de Agualada (Coristanco), Santiago de Arteixo, San Pedro de Buxantes e Santa Baia (Dumbría), San Martiño de Cameixa (Boborás), Santa María de Castrofeito (O Pino), San Martiño de Cores (Ponteceso), San Martiño de Ermedelo (Rois), San Xoán de O Freixo de Sabardes (Outes), Santa María de Galdo (Viveiro), San Cibrao de Las (San Amaro), San Salvador de Maceira (Covelo), Santa María de Morquintián (Muxía), Santa María de A Pedra (Cariño), Santiago de Sísamo (Carballo), San Pedro de Tállara (Lousame), San Xián de Torea (Muros), Santa María de Vilela (Punxín) e San Paio de A Estrada, no concello homónimo.

Cantares populares da zona acreditan que ata naqueles enclaves onde a forma espúrea *Figueroa chegou a arraigar e naturalizarse con máis forza, como foi o caso do territorio orixinario do marquesado de Figueroaen Abegondo, co seu pazo e torre, a forma galega prístina perviviu en labios do pobo. Rita Couceiro recollía en Abegondo para o Boletín da Real Academia Galega (nº 92, 1915, p. 204), entre moitos outros cantares populares, o seguinte: “A Virgen de Sarandós / Ten unha mantilla nova / Para ir a visitar  / San Miguel de Figueiroa”.

De idéntico xeito, moitos escritores galegos cultos de finais do XIX-comezos do XX, colegas e contemporáneos de Juan Armada y Losada, Marqués de Figueroa, non deixaron de recoller e usar a forma orixinaria e lexítima Figueiroa nos seus escritos.Benito Losada Astrai en Soazes d’un vello (1886) alude nun dos seus poemas ao casamento dunha moza, filla do xastre, con “Xan Figueiroa” e o betanceiro Fernando García Acuña en Orballeiras (1887) pon en boca dunha muller avellentada estes versos: “Xa non son aquela moza / qu’en Figueiroa bailaba […] / e hastra os mozos d’Abegondo / fan risa de min n-as tascas”. Pola súa banda, Galo Salinas, na peza teatral A torre de peito burdelo (1891), prologada polo propio Juan Armada y Losada, relata por medio do personaxe Bermudo os feitos lexendarios que están na orixe da presenza de seis follas de figueira no escudo heráldico dos Figueiroa, para concluír:

D’hoxe por auceón tan boa

D’o escudo suas armas son

As ponlas de Figueiroa

O máis precaro brasón.

Uxío Carré Aldao presentou á Festa da Lingua Galega (que se celebrou en Compostela en 1924) un traballo titulado “A lenda de San Amaro o Pelengrino”, que foi logo publicado no boletín Nós (nº 19, 25.7.1925) precedido da seguinte xustificación: “Damos, pois, á continuación a leenda tal cal a ouímos de labios aldeáns, na feigresía de Figueiroa (Abegondo) onde se celebra unha romería para festexar o Santo tan abegoso”. E o bardo de Ponteceso, en fin, escribiu o poema “A Torre de Figueiroa”, recollido por Carvalho Calero no volume Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal (1961) e ao que pertencen estes fragmentos:

O viaxeiro que conoce

de Galicia a nobre historia,

descendendo de Santiago

na Carrilana que voa;

cando baixa a costa de Herbes

coidando nas patrias glorias,

a súa man estendendo,

aos compañeiros amostra

aló no val de Abegondo

a torre de Figueiroa.

[…]

O trovador vagabundo

que entre as altas uces soña,

e da raza de Breogán

os altos feitos memora,

do Figueiral figueirido

a doce canzón recorda,

e limpando as tenras vágoas

que plo semblante lle rodan,

con entusiasmo escrama:

¡A torre de Figueiroa!

[…]

Coidamos que o absoluto paralelismo evolutivo existente entre as formas galegas Figueira / Figueiroa / Figueiroá / Figueirúacon outras como Ferreira / Ferreiroa / Ferreiroá / Ferreirúa ou Pereira / Pereiroa / Pereiroá / Pereirúa obriga a que os defensores a ultranza da presunta pertinencia actual da forma *Figueroa respondan a esta cuestión: deberemos considerar igualmente necesarias, válidas e oportunas unhas hipotéticas castelanizacións *Ferrera e *Ferreroa e mais *Perera e *Pereroa, sen o ditongo -ei- na segunda sílaba, que fixésemos para os correspondentes topónimos auténticos galegos? A resposta, coidamos, cae de caixón e Figueiroa non ten por que seguir padecendo semellante deturpación intolerable. Nese sentido é moi de agradecer que os autores do Diccionario de Apellidos Españoles publicado por Espasa en 2001 sinalasen claramente que a forma *Figueroa non é senón “variante castellanizada de Figueiroa” (páx. 415).

Fefiñáns vs. *Fefiñanes

Nos seus Estudos de Lingüística Histórica Galego-Portuguesa (1989: 43), o profesor Joseph-Maria Piel ensínanos que

boa parte do léxico toponímico do noroeste hispânico […] é constituída por nomes de antigos possuidores rurais, que estes, desde a época latina e através dos séculos medievais, deixaram vinculados às terras que ocuparam, exploraram e transmitiram aos seus herdeiros. Este considerável conjunto de nomes de senhorios apresenta, em princípio, a característica morfológica particular de se radicar na forma do genitivo, precisamente “possessivo”, dos antropónimos respectivos. Nos nomes […] de origem visigoda a desinência –ANIS ou também –I.

O predominio da antroponimia xermánica na antiga Gallaecia prolongouse, cando menos, ata o século XII. Desa orixe é o nome de varón Fáfila ou Fávila (coas correspondentes variantes en que se produciu desprazamento acentual de esdrúxula a grave: Fafila e Favila), que presenta unha terminación común en moitos outros nomes de idéntica procedencia “bárbara”: Abila, Aldila, Andila, Ansila, Atila, Bechila, Brandila, Dadila, Egila, Fradila, Framila, Franquila, Froila, Frutila, Gaudila, Gúndila, Itila, Iudila, Mirila, Quintila, Requila, Sindila, Sunila, Totila, Vegila, Vintila, Ulfila… Moitos teñen correspondencia feminina mediante o sufixo –ilo: Froilo, Gudilo, Riquilo, Sunilo… Famoso foi un rei Fáfila ou Fafila que morreu devorado por un oso, segundo relata a Crónica Geralmandada facer por Afonso X o Sabio…

O sacerdote e filólogo Eligio Rivas cita no seu Onomástica persoal do Noroeste Hispano (1991: 165) varios instrumentos medievais de Galiza, Portugal e Asturias en que se documentan as formas onomásticas Fafila, Fafia, Fafila, Faffianis, Fafilanis, Fafilani e Fafilane. Clarinda de Azevedo Maia (1986: 205), pola súa vez, recolle exemplos documentais datados en 1296 en que aparecen as formas Fafiaes, Ffafiães e Ffafiáés.

Dese nome de varón Fávila/ Favila ou Fáfila/ Fafila creáronse o xenitivo posesivo latinizado FAFILANIS e o acusativo FAFILANEM (Piel, 1989: 136 e 155-156). De ambos derivan varios topónimos e antropónimos galaico-portugueses actuais, como Fafiães, Fafiás, Fafián e, desde logo, Fefiñáns. Hai unha Quinta deFafiães en Matosinhos, así como unha aldea Fafiães entre Penafiel e Marco de Canaveses, non lonxe do curso do río Támega, na área de influenza de Porto. Fafiásé un lugar da parroquia de Toiriz, no concello pontevedrés de Vila de Cruces. Coa forma Fafián (procedente do acusativo) rexistramos núcleos de poboación nos concellos de Ribeira e Sarria e nas parroquias de San Xiao de Vea (A Estrada), Pías (Lugo), Santiago de Fafián (Rodeiro) e Trasmonte (Oroso). Na provincia de Zamora atópase a localidade de Villafáfila,mentres que en Asturias hai un Fafilánna parroquia de Tresona, en Corvera de Asturias, perto de Avilés.

Arco da Praza de Fefiñáns

A evolución do sufixo xenitivo posesivo “-ANIS” que afecta ao nome de lugar cambadés Fefiñáns non foi, nin moito menos, caso único. Do xermánico Uimara, Vimara, Wimara ou Guimara deriva o xenitivo VIMARANIS ou GUIMARANIS, que evoluíu en catalán a Guimerà e en galego-portugués medieval a Guimarães. Aínda está presente en territorio galego hoxe coas formas e variantes Guimarás, Guimaráns e Guimeráns, todas elas obxecto, como indica Piel (1989: 97) de “castelhanização violenta” no híbrido *Guimaranes.

Do xermánico Gúndila(con latinización en caso xenitivo GUNDILANI) temos hoxe derivados como Gundián, Gundiás, Gundiá e Gundiñáns. Do xermánico Sunila, através do xenitivo latinizado SUNILANI, temos o topónimo e apelido Soilán. De Sándila-SANDILANIS deriva, igualmente, Sandiás. Do xenitivo QUINTILANIS procede o galego Quintillán, como de FROILANIS,Froiláne de MUGILLANIS, Magalláns (en portugués Magalhães). O GANDILANIS xermánico evoluíu a Gondiáns, da mesma maneira que GAUDILANIS(xenitivo de Gaudila) se transformouenGoián(s), FREDILANISen Freáns e BARUIANISen Baruxáns. Así mesmo, de IQUILANIS, xenitivo do nome xermánico Ikila, aparece en galego Anguiáns, ao igual que do xenitivo BELLITANIS xurdirá Bilidáns, de TRUDILANIS nacerá Troáns, de MAGANIS, Magán e de RIKAMANNIS a forma Recamáns. A maior parte destes topónimos galegos (algúns convertidos tamén en apelidos) padecerán a mesma pésima sorte castelanizadora ca Fefiñáns, rexistrándomos por iso mesmo híbridos como *Sandianes, *Goyanes, *Freanes, *Bilidanes, *Troanes ou *Barujanes.

A documentación medieval despexa dúbidas sobre a orixe e pertinencia da forma Fefiñáns. O historiador Sindo Mosteiro recolle no seu A torre e a sombra (2018) fragmentos dun documento publicado no seu día polo cóengo compostelán López Ferreiro relativo á partición que asinaron en 1421 Lopo Sánchez de Ulloa e Fernán Eáns de Soutomaior, no que podemos ler: “desde la fonte de Cambados segun corre o rigueiro fasta o mar e fasta fefiñans”. No Libro de notas de Álvaro Pérez, notario da Terra de Rianxo e Postmarcos (1457), editado por Fernando R. Tato Plaza en 1999, varios documentos aluden tamén ao topónimo que nos ocupa. Nun deles, feito no porto de San Tomé do Mar a 12 de xaneiro de 1457, recóllese que Sueiro Gomes de Soutomaior arrendou a un tal “Fernad Gomes d’Ouçẽça, notario de terra do Salnés, morador en Fefiñaas, o benefiçio de Santa Maria de Sjmes”. Noutro, feito en San Tomé no mesmo ano, “Garçía Gomes, juís de Fafiñaas” actúa como testemuña nun pacto entre Gomes de Cortiñas e Fernand Gonçalves, ambos moradores “en Coruillõ” (ou sexa, Corvillón, con v efectivamente).Na mesma colección documental rexistramos varios instrumentos que certifican o apelido Galiñáns (“Affonso de Galljñaas, morador en Meaño”), tamén vítima de castelanización aberrante como *Galiñanes e o apelido Rubiáns (“filigrisía de Santa María de Rrubiãs”), logo castelanizado tamén como *Rubianes.

No Libro do Conçello de Pontevedra, actualmente conservado no Museo de Pontevedra, alúdese nun asento de marzo de 1445 a un tal “Afonso Yanes de Fafinãas”. Tamén tomamos de Sindo Mosteiro a noticia de que no Tombo Vermello de don Lope de Mendoza, escrito arredor do 1400, se anota que “en Fafina͂as ha el arçobispo [de Compostela] seys barcos”.

A derivación do sufixo xenitivo latino -ANIS con nomes xermánicos para unha terminación –ánsen galego (Guimeráns, Freáns, Gundiñáns, Fefiñáns etc.) non autoriza a traducir ese –áns como unha marca de plural semellante á de casos como can-cans ou man-mans, que é, en definitiva, o abuso ou incorrección que está detrás da indebida creación no seu momento, en plenos Séculos Escuros, da forma espúrea *Fefiñanes. Por iso mesmo cómpre restituír en toda a súa plenitude de usos a forma auténtica e orixinaria, usada literariamente xa en 1842 por Xoán Manuel Pintos nos poemas que escribiu exercendo como xuíz de primeira instancia en Cambados e corroborada máis tarde polo gran Ramón Cabanillas, que non é outra que Fefiñáns.

Valadares vs. *Valladares

O topónimo e apelido Valado (frecuentemente escrito con b, Balado) procede do latín VALLUM (‘defensa feita con troncos’), a través de VALLĀTU (‘muro de separación ou contención, valado’). Coma el derivan do mesmo étimo moitos outros presentes en territorio galaico como A Valada, Valada Grande, As Valadiñas, O Valo, O Valado, O Valón, O Valadiño, Valadelo, Entrevalos, Suvalos… Non falta quen atribúa a esta mesma orixe tamén o topónimo vigués Balaídos.

O adxectivo latino VALLATARES, formado sobre VALLA (plural de VALLUM), como explica Gerardo Sacau na súa obra Os nomes da terra de Vigo. Estudio etimolóxico (1996: 159-160), é orixe do topónimo e antropónimo Valadares, saído da “simplificación e substantivación posterior do sintagma FUNDI VALLATARES, isto é ‘ terreos pechados, protexidos, acoutados’.

A forma xenuína Valadares e outras derivadas de VALLUM xa citadas están ben documentadas na época medieval. Unha cantiga de escarnio e maldizer de Estévão da Guarda comeza cos versos: “D’ũa gram vinha que tem em Valada / Alvar Rodriguez nom pod’haver prol…”. Cítase en 1268 “Laurentio Suerii de Valadares”; en 1369 “Álvaro Fernandes de Valadares”; en 1401, “Basco Fernandes de Baladares”; en 1411, “Santa Eulália de Valadares” (Monção). No xa citado Libro do Concello de Santiago (1416-1422), que publicou Ángel Rodríguez González en 1992, achégase un documento de 1417 en que se nomea como fiel da alcabala da cera en Compostela a “Rui Peres de Valadares”. No legado do notario Álvaro Pérez, que exerceu na terra de Rianxo e Postmarcos durante 1457, rexistramos dúas referencias a “Sã Migell de Valadares”.

O nobre Álvaro Fernández de Valadares, no seu testamento de 1397, condicionaba a transmisión da súa herencia ao fillo da súa irmá ao feito de que “tome as armas et o apelido de Valadares”. En 1475 Gregorio de Valadares, rexedor de Pontevedra, dispuña que no intre da súa morte o seu corpo fose “sepultado en o moesteyro de Santo Domingo da dita villa de Pontevedra, onde jaz meu padre Gonçalo de Valadares, que Deus aja” e que, ademais, “a o tenpo de minas honrras quebren por mi una duzea d’escudos et arrastren meus pendons pintados das armas de Meyra et Valadares et Canba, et den a meus criados et amos et amas, a cada un, sua capa de loyto”. Boa parte dos seus bens deixáballos ao seu fillo, “Pedro Vaasques de Valadares”.

A castelanización dese orixinario Valadaresen *Valladares documéntase a partir do século XV. Decisivo, neste sentido, foi o influxo do posterior marquesado homónimo, creado no século XVII (1673). Con todo e con iso, o médico de orixes viveirenses Nicolás Taboada Leal, tan decisivo no combate do cólera na cidade olívica, anotaba a mediados do século XIX na súa Descripción topográfico-histórica de la Ciudad de Vigo que a forma xenuína Valadares era a que antigamente “se nombraba más comúnmente” e engadía, a maior abondamento, que “todavía muchos naturales del país y con especialidad los vecinos de la parroquia, la denominan de este último modo”. As normas toponímicas actuais na nosa Terra alentan, loxicamente, a recuperación da forma xenuína Valadares, que se mantivo intacta no viciño Portugal en concellos como Viana do Castelo, Vila Nova de Gaia e Viseu. 

A xeito de remate

A actuación restauradora da orixinaria e xenuína toponimia e antroponima galega equivale, se nos é permitida a comparación, á actividade de restauración das cores primixenias do Pórtico da Gloria, felizmente efectuada en datas recentes na catedral compostelá. Non vale alegar que debemos conformarnos coa obra do mestre Mateo “escurecida”, “despintada” e “alterada” pola acción dos séculos ou por intervencións espúreas doutras mans: temos os coñecementos e os medios técnicos para restaurala conforme é debido e só houbo que ter vontade para facelo. Así tamén coa nosa onomástica persoal e xeográfica, creación cultural colectiva do pobo galego durante séculos que non merece xa nin máis maltrato nin máis deturpación por parte de ninguén.

Nas ribeiras do mar da Arousa, en novembro de 2020

 [Publicado orixinariamente na revista O Umia, editada pola Asociación de Amig@s de Fefiñáns]

En 2010 publiquei co selo do Seminario de Estudos Terra de Viveiro e impreso nos talleres das Gráficas Neira Brochs o volume Orixe, peripecia e pertinencia do topónimo San Cibrao (Cervo), intentando resumir de maneira científica e documentada as razóns polas que tivo e ten todo o sentido recuperar para o porto das miñas raíces familiares maternas a denominación tradicional galega, perdida no seu día e restaurada de xeito oficial felizmente pola Xunta de Galicia a partir dos anos 80 do pasado século.

Ao longo das páxinas dese meu traballo, expuxen a grandes trazos a evolución histórica dese enclave de poboación, a orixe da devoción ao bispo de Cartago que motivou o renomeamento do antigo castro do Porto do Arriba e a evolución fonética que se experimentou desde o latín Ciprianusao galego Cibrao. Tamén me detiven a contrastar a presenza do mesmo topónimo noutros lugares da Península Ibérica e da propia Galiza e a reconstruír, na medida do posíbel, o proceso histórico polo que o primitivo nome de San Cibraofoi sendo substituído a partir do século XVI pola forma castelanizante San Cipriano ou San Ciprián.

En concreto, tiven o prurito de reproducir numerosas referencias documentais dos arquivos mindonienses, rescatadas no seu día polo competentísimo D. Enrique Cal Pardo, que non deixaban lugar a dúbidas sobre a denominación do enclave ao longo de todo o período medieval e aínda nos primeiros séculos da era moderna (XV e XVI), desde o máis antigo documento, que remonta ao 1291 e que aludía á pesca da balea en “San Cibrao”, ata o que recollía en 1599 o nomeamento polo Cabido mindoniense do licenciado Juan Alonso como xuíz de “San Cibrao”, documento este último no que, en chamativo contraste, xa se lle chamaba a Viveiro Vivero e ao Valadouro Valle de Oro…

No meu traballo, documentei tamén como a partir de finais do s. XVI, os instrumentos eclesiásticos e burocráticos comezaron a adaptar a forma galega SanCibraoreferida a este porto cantábrico ás súas equivalentes castelás SanCebrián(ou Cebrán) e SanCibrián (ou Cibrán), como paso previo ao rebautizamento definitivo por medio da forma máis próxima ao étimo latino, San Ciprián, que se documenta por vez primeira en 1550, nun instrumento polo que o Cabido mindoniense cede en foro a Miguel de Lastra un anaco de terra no “Arenal de San Ciprián” e que, respaldada e imposta polos poderes civís e eclesiásticos lingüisticamente uniformizadores, acabará triunfando total e definitivamente sobre a forma autóctona a partir da segunda metade do século XVIII.

En axuda da miña reconstrución histórica, citei tamén numerosos mapas e cartas náuticas, nas que fica patente que ata a primeira metade do século XVIII conviviron unha denominación co grupo BR orixinario (Cibrián), que só ten sentido se partimos do orixinario galego Cibrao, e outra co grupo PR (Ciprián), que á prostre acabou impoñéndose desde a segunda metade da citada centuria na cartografía oficial, auspiciada sen lugar a dúbida pola nova dinastía borbónica e o seu funcionariado obedientemente pancastelanista e uniformizador.

Desde a Carta Náutica de 1424 que fai referencia á “íxola de San Zibrian” ata o Atlas Portátil y Geographico de la Península de las Españas, de Tomás López de Vargas Machuca, de mediados do século XVIII, son innumerábeis as cartas náuticas e os mapas holandeses, franceses, ingleses e hispanos que aluden ao “porto alegre” que cantou Leoncio López de las Casas, non como “San Ciprián”, con -PR-, senón como “San Cibrian”, “San Cibrián”, “San Sibrian”, “San Sebrián” ou “S. Cebrán”, con –BR-, e todas estas formas, insisto, teñen que derivarse por forza da adaptación idiomática e fonética a castelán dun primitivo, orixinario e autóctono “San Cibrao” galego, ese que proclama sen fisuras como único nome do enclave toda a documentación anterior ao século XVI.

Tiven o pracer de reencontrarme en datas relativamente recentes, tras longos anos de non saber que fora del, cun meu antigo alumno das aulas pontevedresas en 1991, Pablo Carballo, convertido agora en competente funcionario do Instituto Geográfico Nacional. Co gallo dese reencontro, achegoume como precioso agasallo, non só os saborosos recordos e simpáticas anécdotas daquel tempo, senón tamén un exemplar do catálogo Cartografía de Galicia, 1522-1990, editado polo Instituto Geográfico Nacional, precisamente.

No interior dese magnífico e completo volume fun dar con novas referencias de mapas e cartas que non coñecía e que non fan máis que corroborar as teses por min expostas no libro Orixe, peripecia e pertinencia do topónimo de San Cibrao (Cervo). Reproduzo por iso con estas liñas as imaxes dalgúns fragmentos deses mapas que confirman claramente a forma “San Cibrián”, que non “San Ciprián”, como a usual nos séculos XVI, XVII e aínda parte do XVIII, inspirada sen lugar a dúbidas no “San Cibrao” de toda a documentación medieval precedente e reveladora do proceso de substitución que algúns, en contra de todas as evidencias e levados por non sei que obstinación digna de mellor causa, seguen empeñados en manter.

Velaquí están esas imaxes, con indicación do título do mapa ou carta, data de confección ou impresión, autoría, no seu caso lugar de impresión e páxina do citado catálogo cartográfico sobre Galiza do Instituto Geográfico Nacional en que se recolle:

Imaxe 1. Reyno de Gallicia y de León, 1600, Anónimo, páx. 39 do catálogo do IGN.

Imaxe 2. Gallicia, Legio, et Asturias de Oviedo, 1606, Anónimo, páx. 40 do catálogo do IGN.

Imaxe 3. Galecia: Descriptio Galleciae et Asturie in Hispania, 1606, Anónimo, páx. 41 do catálogo do IGN.

Imaxe 4. Galitiae Regnum, 1608?, Anónimo, páx. 42 do catálogo do IGN.

Imaxe 5. Galicia, 1632, Amsterdam, Mercator, páx. 43 do catálogo do IGN.

Imaxe 6. Partie Septentrionale des Etats de Castille ou se trouve le Royaume de Gallice, 1749, Franza, Robert de Vaugondy Fils, páx. 59 do catálogo do IGN.

Imaxe 7. Galicia, 1756, Tomás López, páx. 63 do catálogo do IGN.

[Publicado previamente no semanario Heraldo de Vivero, 7 de maio de 2021]

Valentín Briones Rey

Desde o 15 de outubro de 1936, o antigo lazareto para leprosos da illa de San Simón, fronte a Cesantes-Redondela, na ría de Vigo, converteuse en cadea e a el foron conducidos moitos partidarios e defensores da República. Entre eles, a persoa sobre a que xirará este artigo: o alcalde de Vilagarcía de Arousa Valentín Briones Rey.

A historia dese penal, recollida polo preso galeguista pontevedrés Evaristo Antonio Mosquera (1909-1976) no libro Cuatro años a bordo de una isla(Eds. do Castro, 1984) e analizada no volume Aillados, publicado no ano 2000 por Edicións Ir Indo da man de Antonio Caeiro, Clara Mª de Saá e Irene García, constitúe un dos monumentos máis dolorosos e ao mesmo tempo significativos da barbarie despregada en Galiza durante a guerra civil polo bando que resultou finalmente vencedor.

Fernando Lago Búa, ex-militante esquerdista (concretamente do Partido Republicano Radical-Socialista) e carniceiro de profesión, elevado á categoría de primeiro director do penal; o crego xesuíta Padre Nieto; o tenente da Garda Civil Francisco Rodríguez (a) 'O Rabioso' e, por último, o médico forense Francisco Bustelo (natural de Arca-O Pino) son o tráxico cuarteto que mellor personifica o terror, a brutalidade e a ideoloxía fascista que se abate sobre os prisioneiros en todas as formas imaxinábeis: humillacións, maltrato, extorsións, torturas, privacións, “paseos”... Consta, ademais, que algúns dos oficiais de prisións que traballaban no penal eran cambadeses de orixe, con apelidos como Padín e Cunqueiro.

Tanta foi a súa criminal vesania que o propio Lago Búa, unha vez descuberta en novembro de 1936 a rede de extorsión e asasinato paralegal que montara aproveitándose da indefensión dos presos e das familias destes, acabou sendo pasado polas armas polos seus camaradas falanxistas o 5 de xaneiro de 1937, en Vigo. No seu descargo só pode dicirse que lle salvou a vida ao seu parente Xosé Núñez Búa, un dos líderes do galeguismo en Vilagarcía, que puido así fuxir ao exilio arxentino.

Preso en San Simón após ser condenado a cadea perpetua estivo, como adiantamos, Valentín Briones Rey, deposto como alcalde de Vilagarcía o 24 de xullo de 1936 polas novas autoridades franquistas na localidade, encabezadas por Frutos Cerecedo, Emiliano Porto Rial e Wenceslao Oubiña. Compartiron esa penalidade carceraria con el outros vilagarciáns e arousáns en xeral, como o policía local Bienvenido Lago, o xuíz Luís Pando Rivero, Jesús Villaverde Rey (alias “Achiño”, irmán do tamén ex-alcalde vilagarcián Elpidio Villaverde), os galeguistas Dámaso Carrasco Duaso e Luís Bouza-Brei (“Lucho”), Ramón Torrado Torrado, Manuel Oubiña López, José Otero Lago, Román Mondragón Cores, Ángel Navia Cores, o mestre e alcalde de Ogrove Xacobe Barral Otero, seu tío o médico Jacobo Otero Goday, o cenetista meco Arturo Mascato Otero, o socialista tamén mecoManuel Otero Barral, o patrón maior do Pósito cambadés Antonio Chaves del Río e un triste e longuísimo etcétera.

A damnatio memoriae provocada por corenta anos de ditadura e algúns lustros máis dunha “transición intransixente”, como a cualificou no seu día Lueiro Rei (e ben que o entendemos hoxe, vendo os turbos asuntos e a innobre “espantá” protagonizada polo Borbón disque “emérito”) fixo que a figura de Valentín Briones ficase borrosa, cando non ignorada, en moitos aspectos da súa traxectoria. 

Outra foto de Valentín Briones, tomada do web Nomes e Voces

Sabemos que naceu en Vilagarcía o 4 de outubro de 1889 e que se dedicou profesionalmente desde cedo ao negocio da hostelaría. Fíxoo primeiro como rexente da fonda “La Argentina”, en nome da que acudiu en marzo de 1907 a Madrid para unha asemblea estatal de fondistas e hoteleiros, pero máis tarde administrou un dos estabelecementos estelares do turismo arousán nas primeiras décadas da pasada centuria: o Balneario da Concha. En 1924 vémolo citado tamén como apoderado da fábrica de aserrar madeiras “La Caneda”, con delegacións abertas en Bilbao e Madrid.

Valentín casou en 1928 con Carmen Gómez e con ela tivo cinco fillos, o primeiro dos cales veu ao mundo en novembro de 1929. Unha irmá súa, Carme Briones Rey, obtivo en 1915 o título de mestra na Normal de Pontevedra, casou co perito mercantil Ramón A. Buylla e morreu en Vilagarcía a finais de maio de 1936, con 41 anos de idade, cando Valentín exercía como alcalde. Outro irmán, Ricardo, industrial, casou nese mesmo ano con María Martínez.

Ao comezar xaneiro de 1924, Valentín Briones convértese en flamante presidente dunha das moitas entidades recreativas que funcionaban entón en Vilagarcía, o “Recreo Liceo”, tendo como homólogos a Wenceslao G. Garra no Real Club de Regatas, a Adolfo Llovo no Círculo Artístico Mercantil, a Manuel Ramos no Centro Recreativo e a Luciano Buhigas no Nuevo Club. Desde ese posto, organizou diversas actividades lúdico-festivas no propio Balneario da Concha que rexentaba. Así daba conta o xornal El Pueblo Gallego (2.9.1924, p. 8) dun deses eventos:

Los Bailes.- La verbena celebrada en el balneario el sábado, resultó una de las fiestas más animadas de este verano, consiguiendo uno de los mayores éxitos su organizador, el Recreo-Liceo, y siendo muy felicitado el presidente D. Valentín Briones. El mujerío asistió a la fiesta con mantones de Manilla, llenando de animación las terrazas y el salón, convertido en un pintoresco salón japonés. A media noche se sirvió un chocolate a la numerosa concurrencia, que no abandonó el lugar de la fiesta hasta bien entrada la mañana. 

Mais na traxectoria do noso protagonista non faltaron tragos amargos. En agosto de 1908 perdeu unha irmá, Juana, cando esta contaba unicamente dezasete anos. En xuño de 1927 tivo a desgraza de atropelar involuntariamente unha rapaza de catorce anos chamada Josefa Menéndez Conde. El mesmo a conduciu no vehículo ata o posto de socorro (El Progreso, Pontevedra, 21.6.1927, p. 3).

No momento da súa detención en xullo de 1936, Valentín era un dos máis destacados dirixentes locais de Izquierda Republicana, o partido de Manuel Azaña, mais a súa actividade política comezara en realidade moito tempo atrás.

Efectivamente, Briones Rey foi un dos mozos, canda o seu curmán Elpidio Villaverde e os irmáns Gómez Paratcha, entre outros, que formou en 1917 na súa vila natal a chamada “Juventud de Defensa”, entidade impulsora do xornal El Heraldo de Arosa. Nas lexislativas de febreiro de 1918 achegáronse ás Irmandades da Fala para tentar romper a absoluta hexemonía dos partidos do “turno” na política galega e o certo é que ese obxectivo rexenerador acabaríase plasmando co acceso á alcaldía da vila do río Con por parte de Laureano Gómez Paratcha, por volta de 1922. Briones acompañouno como concelleiro. En febreiro de 1924 saíu en defensa da xestión de Paratcha, polemizando no xornal El Compostelano con Rey Daviña sobre o cobro do imposto de consumos.

A inquina que lle dirixiron a Briones as autoridades gubernativas provinciais de Pontevedra, afectas ao Marqués de Riestra, a González Besada e a outros prebostes da política nesa época, traduciuse nun rosario de multas (20 pesetas en novembro de 1922, 75 pesetas en xaneiro de 1923...) baixo o pretexto de que non facilitaba coa debida celeridade as listaxes de hóspedes do seu negocio á Inspección de Policía... Por iso non admira que no momento en que Primo de Rivera deu o seu golpe de estado en setembro de 1923, moitos demócratas como Briones Rey e Elpidio Villaverde, ilusamente claro está, corresen a poñerse á súa disposición en tanto directivos da Cámara de Comercio de Vilagarcía para a tarefa de limpeza e rexeneración das institucións que cumpría facer.

 

 

Pouco é o que sabemos da actividade cívica concreta de Valentín durante os anos da ditadura primorriverista (1923-1930), mais non é difícil deducir que debeu de ser significativa en sentido pro-democrático, pois non foi por acaso que ocupase en xuño de 1931, xa proclamada a 2ª República, a segunda tenza de alcaldía da corporación vilagarciá, presidida por Elpidio Villaverde. Canda el figuraron, entre outros, Amadeo Brumbeck, José Moreira Casal, Luís Bouza Trillo, Manuel Oubiña López e Segundo Abalo. No reparto funcional dentro da Corporación correspondeulle facer parte da Comisión de Abastos e mais da de Goberno Interior, así como encargado da inspección da Banda de Música. No desempeño desta última función, precisamente, xurdiralle un incidente que acabou sendo solventado nos tribunais de xustiza. A crónica de xulgados do xornal pontevedrés El Progreso(29.3.1932, p. 2) é ben elocuente sobre o particular:

Del de Cambados, contra Andrés Fiuza Iglesias. Según relato del Ministerio Fiscal, en la noche del 30 de septiembre de 1931, se les hizo saber en el ayuntamiento de Villagarcía, por el teniente alcalde D. Valentín Briones, que le había retirado la gratificación mensual que como archivero de la banda municipal disfrutaba el Fiuza; y a consecuencia de esto empezó a insultar al Sr. Briones, y como hubiese acudido el alcalde Sr. Villaverde, también fué insultado y amenazado con una navaja. En las conclusiones provisionales se le pedía la pena de 1 año, 8 meses y 21 días de prisión y multa de 150 pesetas pero en el acto del juicio se tuvo en cuenta la atenuante séptima del artículo 9 del Código, y en su consecuencia se le pidió la pena de 4 meses y 1 día de arresto y multa da 125 pesetas. Defendieron los Sres. Landín y Gestal.

Que o talante de Valentín era conciliador próbao o feito de que se prestase a presidir en 1931, en nome da Corporación Municipal, o desfile relixioso con motivo da festividade de San Roque. Como nese mesmo verán se tiña desatado unha onda de anticlericalismo moi forte que desembocara nalgunhas localidades en vandálicas queimas de templos, non admira que o periódico católico coruñés El Ideal Gallego(18.8.1931, p. 5) sinalase que esa comedida actitude de Briones “le valió unánimes elogios de todo el pueblo villagarciano”. Do mesmo xeito, en febreiro de 1936, cando a multitude se agolpou diante do edificio do Concello vilagarcián para celebrar a vitoria da Frente Popular, o alcalde Briones dirixiuse brevemente a ela para lle prometer “que recogía el saludo y que lo transmitiría al Gobierno, cual era deseo unánime de los manifestantes, rogándoles al final se disolvieran pacíficamente para dar ejemplo de máxima sensatez y cordura que distinguen al pueblo soberano” (El Pueblo Gallego, 21.2.1936, p. 13).

Xa en pleno “Bienio negro”, foron continuas as campañas de descrédito que se argallaron desde o goberno civil, en mans dos lerrouxistas, e desde os sectores dereitistas da propia sociedade vilagarciá, contra os concelleiros da esquerda republicana, buscando a súa deslexitimación. En agosto de 1934, ata catorce deles son acusados dun presunto delito de falsidade en documento público a propósito do alugueiro da escola de Bamio, sendo defendidos polo avogado galeguista Valentín Paz-Andrade (El Pueblo Gallego, 30.8.1934, p. 2). O propio Briones ten que se facer cargo interinamente da alcaldía, forzado polas circunstancias. En setembro, Briones Rey perde a condición de concelleiro no medio dunha profunda “purga” da Corporación, auspiciada manu militari desde o Goberno Civil, en mans dos lerrouxistas, e que desembocou no acceso á presidencia da Comisión Xestora por parte de Carlos Francisco Poyán González.

A finais de maio de 1935, Valentín Briones é un dos varios asinantes dunha denuncia pública ben significativa, da que se fixo eco El Pueblo Gallego(23.5.1935, p. 11):

[...] es público y notorio en Villagarcía que en la casa de la que es propietario y habitante D. José Barreiro Meiro, notario público, que tiene por frente o fachada la que da a la plaza de Martín Gómez Abal, y por fondo un salido o patio cerrado con muro y con una puerta, se están realizando determinadas obras de apertura de huecos convirtiendo dicho muro en fachada y modificando el interior de la finca, todo ello sin el obligado permiso de esa corporación, que aun caso de existir sería contrario a lo establecido en las Ordenanzas municipales, especialmente en su artículo 653. [...] los que suscriben, previo este recordatorio, a la corporación municipal suplican que [...] se ordene que por los agentes municipales sean suspendidas las obras que en dicha casa se verifican subrepticiamente, como asimismo se conmine a su propietario para que deje las cosas en el mismo estado en que se encontraban anteriormente, previniéndole que de no hacerlo, se mandarán ejecutar a su costa, con los perjuicios a que pueda haber lugar.

En xaneiro de 1936 ten lugar a reposición da Corporación municipal vilagarciá saída das urnas en 1931. Como o reposto alcalde Elpidio Villaverde desexou ficar só na condición de concelleiro, procedeuse a elixir novo mandatario: Valentín Briones obtivo 18 votos a favor e 2 en branco. No breve discurso que pronuncia a seguir “da las gracias por el nombramiento de que se le hace objeto y la confianza que en él se deposita, y dice sabrá corresponder a todo, haciendo una labor de austera administración y de defensa de los intereses del pueblo, a la vez que de engrandecimiento y prosperidad del mismo” (El Pueblo Gallego, 21.1.1936, p. 13).

Desde a súa responsabilidade, Briones obtivo do entón Subsecretario do Ministerio de Traballo, o pontevedrés Fernández Osorio Tafall, axudas por valor de 3.000 pesetas para os damnificados polo desbordamento do río do Con e de 20.000 pesetas para obras de encauzamento. Tamén se debe a el a adquisición dos terreos da Lomba para campo de fútbol municipal e a elaboración dunhas bases para a adxudicación por concurso dos servizos da praia e do parque na praia Compostela. Grazas ás xestións do deputado Elpidio Villaverde tamén conseguiu unha subvención estatal de 45.000 pesetas para adoquinado da zona anexa á Praza de Abastos. En contraste, continuaron os seus conflitos cunha parte dos integrantes da banda de música municipal, por asuntos salariais.

En xaneiro de 1936 o alcalde Briones expresou as condolencias do Concello ao almirante da escuadra inglesa fondeada na ría, sir Roger R. C. Backhouse, polo falecemento do monarca Xorxe V e días despois fixo de anfitrión dos oficiais dunha flotilla de submarinos franceses.

Nas vésperas do plebiscito do estatuto de autonomía para Galiza, promulgou como alcalde vilagarcián o seguinte bando, que citamos por El Pueblo Gallego (21.6.1936, p. 16):

Don Valentín Briones Rey, alcalde constitucional de Vilagarcia.- Fago saber: Que o día 28 do presente mes é o sinalado pra plebiscitar o dereito que ten Galiza a labourar por sí mesma as leises en que se ha de artellar a sua vida autonómica. 

Ao cabo de moito tempo deuse conta o pobo da anormalidade que para a nosa Terra siñificaba o feito de que os problemas de caraite xenuinamente galegos estiveran rexidos por leises que non lle eran propias; comprendeu ao fin, todo o que había de aldraxante neste vivir de prestado, nesta cotián disparidade entre as necesidades populares e as solucións na lex.

Conscentes de unha vida propia, recolleron os partidos políticos os anceios do pobo galego, e non quixeron sacrifícalo aínda mais nas aras de un uniformismo estéril que o escraviza, que o mingoa i-emprobece. E nun xuntoiro de todal-as aspiracións galegas resumiron nun Estatuto amprísimo os anceios de toda a Rexión dende os mais lonxanos lugares da montana ata a beiramar.

O día 28, pois, será a data máis groriosa que terán na sua historia todol-os galegos; na que dempois de moitas centurias, veráse erguer un pobo con ansias de vida e liberdade, cara a cara aos seus propiops destiños. 

Ningún outro acto pode diñificar tanto a Galiza, como o de pedir a sua liberdade, a sua autonomía; con prena concencia da sua vida económica, cultural, política, que quere rescatar de unha vergoñenta hipoteca.

Votar pois o Estatuto de Galiza, é un acto de diñidade de todo galego e o omitilo é unha traición que se lle fai a Terra.

Vilagarciáns, Galiza pídevos a vosa opinión e o voso voto pra rexer os seus propios destiños.

Así como non ademetides tutelas no orde privado, no nas ademitades no orde civil.

Vilagarciáns, quen non preste ouvidos ao chamar da Terra, non merez ser chamado seu fillo. 

Votade o domingo, día 28 o Estatuto galego! 

Despois de ser provisoriamente trasladado ao penal de San Cristovo, en Iruña-Pamplona, Briones Rey daría novamente cos seus osos na illa de San Simón, a mediados de 1938. Sobrepóndose ao drama diario e tirando do sentido do humor nun contexto en que semellaría que só prantos poderían xurdir da súa voz, escribiría un curioso poema, de ton moi quevedesco, intitulado “Autofigura”. Con ese poema, que adopta a forma dun soneto de rimas abrazadas e con estrambote, poñemos fin a estas liñas de recoñecemento e homenaxe:

El pelo todo blanco y rasurado

Ojos hundidos, pómulos salientes;

La armadura de arriba sin tres dientes

Y el mentón muy agudo y pronunciado.

La cara un higo seco y arrugado;

El cuello con las cuerdas muy tirantes;

Una gran nuez, que no tenía antes

Y la nariz, ya larga, se ha afilado.

La estatura parece se ha achicado,

Porque las piernas se me han encogido

Y la espalda y el pecho se han curvado.

No queda, pues, del mozo tan plantado

Y que tú conociste tan fornido,

Más que un viejo carrán y derrengado.

He aquí mi retrato

que además de bien hecho

es muy barato.

[PUBLICADO ORIXINARIAMENTE NA REVISTA AUNIOS, nº 26, 2021]

Nese acto intervirán, ademais do propio autor da obra, o fotógrafo, mestre xubilado e poeta Jaime Oroza, autor de libros como Dende mañá (2013) e Soños como xógaras (2017), e o impresor Juan Carlos Neira.

Trátase do segundo volume da “Biblioteca Emilio Antonio Ínsua García de Estudos Viveirenses”, unha iniciativa posta en marcha no pasado 2018 cunha obra sobre o tamén poeta local Xoán Pla Zubiri.

Nesta ocasión o traballo ocúpase da traxectoria dun poeta que practicamente só tiña asomado con anterioridade ás páxinas de historia literaria pola polémica que suscitou no seu día a cuestión da súa verdadeira orixe, ferrolá para uns, viveirense para os que, finalmente, demostraron ter a razón do seu lado.

A monografía reconstrúe con detalle, ata onde foi posible, a breve biografía do poeta Luís Sipos, estudante nas Escolas de Comercio de A Coruña e Madrid, celador-escribán no porto de Viveiro e funcionario do Ministerio de Facenda na capital hispana. Antes de morrer na flor da vida, cando aínda non cumprira os 35 anos, logrou non obstante despuntar co seu talento nos círculos literarios da citada capital, cun tipo de poesía no que resultan palpables os influxos do alemán Heine, do asturiano Campoamor e, sobre todo, do sevillano Gustavo Adolfo Bécquer.

Para facer máis intelixible ese devir biográfico do poeta, a monografía achega abundante información sobre o contexto histórico, económico e cultural do Viveiro en que naceu e no que transcorreu a súa primeira mocidade.

Tamén se deita atención na obra ao contexto literario galego e hispano da época, para encadrar o poeta Sipos na corrente das letras hispanas habitualmente denominada Post-Romantismo e remarcar a súa total ausencia dos círculos e xornais afectos ao Rexurdimento.

A monografía escrita por Ínsua ofrece, por último, un total de corenta das súas composicións, todas elas en castelán e publicadas no seu momento en revistas como o Almanaque de Soto Freire, La Ilustración Española y Americana, La Moda Elegante, El Bazare El Telégrama, e xa postumamente, na primeira época do semanario Heraldo de Vivero.

Dado que a edición do volume ten carácter non venal, o público asistente á presentación será agasallado cun exemplar da obra. Con posterioridade tamén se poderán retirar na propia Libraría Nobel e mais en Gráficas Neira Brochs.

Acto de Homenaxe a Luís Rei. Fotografía de Paco de Xenxa

Obriga elemental de quen intervén nun acto público coma este é comezar por agradecer aos seus organizadores o convite a facelo, máxime se, como é o caso, non existe na actualidade vínculo organizativo ningún entre quen lles dirixe a palabra e as siglas promotoras desta, en todo caso, necesaria, oportuna e xustísima homenaxe a Luís. Graciñas, pois, xentes do BNG de Ogrove, por me permitirdes ocupar hoxe esta tribuna.

Hai algúns meses, presentando na Sala das Cunchas do Concello de Ogrove o décimo terceiro número da revista galega de cultura marítima Nova Ardentía, co benquerido Moncho Meis aínda entre o público e falando a propósito do importantísimo papel que Luís xogou no movemento pola cultura marítima e fluvial e mesmo noutras facetas da vida pública galega e local, dixen con toda a humildade de que fun capaz mais tamén en voz ben alta que me parecía que a vila de Ogrove, e nomeadamente as súas institucións representativas, tiñan aínda unha débeda pendente de memoria, recoñecemento e homenaxe cara ao seu veciño Luís, falecido en agosto de 2015.

As comparacións, din, son odiosas, pero ás veces poden ser oportunas e reveladoras, sobre todo se serven de acicate para corrixir canto antes erros involuntarios e esquecementos inconscientes.

Cambados, a vila en que Luís desempeñou durante moitos anos o seu labor profesional como técnico de cultura, con maiorías absolutas da dereita política, rendeulle dúas homenaxes en vida, en 2010 e 2015, respectivamente, e, unha vez morto Luís en agosto dese mesmo último ano citado, non tardou nin semanas en adoptar por iniciativa do daquela concelleiro de cultura Vítor Caamaño (que me precedeu hoxe aquí no uso da palabra) e da entón alcaldesa socialista Fátima Abal, por unanimidade de todos os grupos da Corporación (sublíñoo, todos os grupos, incluído o popularliderado polo ex alcalde Luís Aragunde), o acordo de bautizar a biblioteca municipal co nome do noso querido amigo.

Do mesmo xeito, no Museo Cabanillas, no Paseo da Calzada da vila do Albariño, inaugurado hai agora pouco máis dun ano (o 3 de xuño de 2021), a figura e o nome de Luís ocupan, como non podía ser doutra maneira, un lugar moi preferente, pois non en balde é autor da máis brillante e completa biografía do “poeta da Raza”, publicada en 2009 pola editorial Galaxia co título de Crónica de desterros e saudades e referencia obrigada desde entón de calquera traballo, estudo, artigo que sobre Cabanillas e sobre a cultura galega do seu tempo queira escribirse.

E non só é Luís, grazas a ese libro citado, á edición facsímile que fixo con Xabier Camba dos xornais cambadeses El Umia e El Cometa (2001), á súa peza teatral Camiño longo (2004) representada pola compañía Teatro do Aquí que fundara Roberto Vidal Bolaño, a varios traballos seus publicados en prestixiosas revistas como Cuadrante, Casa da Gramática, Grialou A Trabe de Ouro, “máxima autoridade” no coñecemento da vida e da obra do autor de No desterro, Vento mareiro e Da terra asoballada. Non, aínda hai máis.

No inverno de 2021, confabulado quen vos fala con outro grande amigo e camarada de Luís, Antón Mascato e coa súa produtora/selo editorial Lobisome, contando co xeneroso epílogo de Fernández Rei e coa axuda, de novo, do Concello cambadés mercé ao seu concelleiro Tino Cordal, tiramos do prelo unha edición da biografía do líder agrarista Basilio Álvarez que Luís estaba a elaborar cando veu a morte arrebatárnolo. Unha biografía que, incompleta e todo, agora editada co título de Basiliana, coloca novamente o nome de Luís entre as referencias bibliográficas fundamentais para toda persoa interesada en coñecer con rigor a situación económica, social, política, literaria e cultural da Galiza das primeiras décadas do século XX.

Ocórreseme pensar no significativo que resulta para coñecer a ética rexa (alguén dixo “rabuda”, e non lle faltaba algunha razón) coa que Luís se desenvolveu durante toda a súa vida, o feito de que un dos anacos discursivos do abade de Beiro que máis admiraba, ata o punto de sabelo de memoria e recitalo cando a ocasión era propicia, diga literalmente, no castelán orixinario: “El día que me veáis claudicar, fusiladme por la espalda. ¡Viva Galicia redimida!”. Valería como lema da vida do propio Luís, abofé.

Sabela Rei intervindo na homenaxe a seu pai. Fotografía de Paco de Xenxa

Outra entidade, Culturmar, a Federación Galega pola cultura Marítima e Fluvial, rendeu tamén homenaxe a Luís editando en 2020, en plena pandemia da COVID, un volume co título de Farol perpetuo na néboa. Luís Rei e a cultura marítima, en edición preparada polo académico da Galega Francisco Fernández Rei e por quen agora vos está a falar.

Nese volume aparecen reunidos multitude de artigos, ensaios, propostas de traballo, proxectos expositivos, entrevistas, fotografías e moitos outros materiais de diverso xorne que deixan patente, para quen queira velo, que Luís é un dos nomes máis relevantes, por non dicir imprescindíbeis, á hora de entender como Galiza é desde o ano de 1993 en que botou a andar a amentada Federación un dos lugares de Europa onde o movemento pola recuperación, estudo e divulgación da cultura marítima, cos seus barcos e aparellos tradicionais, coa memoria das súas xentes e traballos, coa catalogación do seu patrimonio material e inmaterial, etc. está máis e vivo e ten máis forza que en ningures.

Efectivamente, se nas rías galegas de hoxe en día vemos acotío a fasquía viva e navegante de ghamelas, chalanas, botes, bucetas, dornas, dornas-mecas, lanchas xeiteiras, racús, ghaleóns, traiñeiras ou balandros e se en moitos dos portos do país atopamos entidades e colectivos que traballan diariamente no mantemento, estudo, exaltación e divulgación desa cultura mariñeira tan de noso, chámense Amigos da Dorna Meca en Ogrove, Piueiro na Guarda, Os Galos en Bueu, Dorna na Illa de Arousa, A Reiboa en Poio, Mar de Muros, Patexeiros  en Oleiros e un longo etcétera, en parte, en boa parte, débese sen lugar a dúbidas ao traballo organizativo e ao esforzo divulgativo e reivindicativo ben orientado que realizou Luís, canda outras moitas persoas xaora, ao longo de varios lustros.

Unhas veces como membro do Colectivo Etnográfico Mascato (canda Lino Lema, Lola Varela, Dionísio Pereira e o debuxante Pepe Gondar, entre outros), outras veces como director da revista Ardentía e colaborador do boletín O Apupoe outras aínda como directivo da propia Culturmar, o Luís non parou de argallar actividades que redundasen na posta en valor dun patrimonio material e inmaterial, “de vento e de sal”, que está na raíz máis xenuína do pobo que somos.

Deseñou paneis e dípticos divulgativos. Ideou e foi comisario de exposicións e pavillóns para que a presenza dos barcos da Galiza tivese verdadeiro impacto en citas internacionais como as que se celebraron nos portos bretóns de Douarnenez (2004) e Brest (2008). Levou o peso da organización do Encontro de Embarcacións Tradicionais en Cambados en 2005 e puxo o seu experto quiñón en moitos outros Encontros. Escribiu numerosos artigos (ben lembraredes os que deitaba con grandes doses de humor e sabedoría popular local na revista Sustansia ou os que publicaba nos suplementos comarcais arousáns do diario Faro de Vigo, por citar algúns exemplos). Colaborou no volume Tendendo cabos (2007), editado polo Museo do Mar de Vigo. Deu conferencias en incontábeis localidades e para entidades de toda índole sobre historia mariñeira, tipos de embarcacións, patrimonio ribeirán construído, actividades marisqueiras, industria conserveira, o mar como espazo para o lecer.... Coordinou os traballos para a realización polo Etnográfico Mascato desa pequena enciclopedia do mar galego que foi a Axenda do Mar 2008. E un longo etcétera

Visionade, se tedes ocasión, o documental Cadernas da historia. Arte e oficio da dorna, de Vítor Gallego e Bruno Ordóñez, e veredes nel a Luís, nas instalacións museísticas de Punta Moreiras, non por casualidade, despregando todo o seu saber, todo o seu entusiasmo e todo o seu lexítimo orgullo de estirpe familiar á hora de falar da dorna-meca, a embarcación emblemática deste mar que nos anaina co seu abalo, nos alimenta co seu peixe e nos namora co seu azul.

E, se non se toma como fachenda pola parte que nos toca no asunto, aínda deberíamos mencionar hoxe aquí que o Consello da Cultura Galega, unha das máis altas institucións culturais do país, fíxonos en datas recentes a encarga de elaborar a entrada sobre Luís para o chamado “Álbum de Galicia”, unha colección dixital de biografías de persoas que destacaron en moi diversos ámbitos e que contribuíron de maneira significativa á sociedade galega ao longo da súa Historia. Tal encarga é unha mostra máis, por se fixese falta, da relevancia e da repercusión prestixiosa acadada polo traballo de Luís e cando esa entrada no “Álbum” se publique, a vila de Ogrove terá outro motivo máis para presumir.

Non pode admirar, xa que logo, que veñamos render homenaxe hoxe aquí ao fillo de Ricardo Rey Naveiro (mariñeiro nos xélidos caladoiros de Terranova e Groenlandia, mariño logo na mercante holandesa e alemá e mariñeiro finalmente da frota de baixura meca) e mais da señora Esther Núñez Barral (traballadora da conserva primeiro en Rons e logo na de Escuredo en Meloxo, tendeira-taberneira en Terra de Porto). Ao sobriño da admirada Tía Pastora e ao irmán do entrañábel e sempre inquedo e ocorrente Javier. Ao pai das queridísimas Sabela e Sara, dúas papoulas sempre florecentes no seu corazón vivo. Ao marido sucesivo de Loli e de Rosa Reboredo, que compartiron con el na travesía da vida as xornadas co vento de popa e os días de temporal. Ao avó de Daniel, ese meniño galaico-britano de rasa que sabe desde o minuto cero do seu existir que persoa fóra do común foi o seu devanceiro...

Evocamos, louvamos e queremos con orgullo indestrutíbel ese Luís meniño admirador do forzudo Taurus dos cómics de El Jabato. O Luís que comeu un mundo de bocadillos de pataghillón e gharreou todo o que lle deixaron co señoritismo cambadés cando estudante do seu instituto. Ese Luís que nunca caeu enfermo do “mal de Holanda” e que odiou con toda a forza da súa adolescencia os xeitos dunha ditadura que se resistía a morrer matando, torturando, reprimindo e batendo. O Luís mociño, O Trosko de chata, que quixo facer a “revolusión permanente” para varrer a roña de tantas inxustizas que había e hai no mundo que non se curan con resignación nin pasividade. O Luís concelleiro da oposición, que, axudado por Manolo Mascato, por Xesús Mª, por Xosé Manuel, por Lina, por Carlos, por Anselmo e por tantos outros e outras que me desculparán que non cite, confrontou con humor e dureza dialéctica a partes iguais durante varias lexislaturas os proxectos e as medidas que se poñían enriba da mesa para facer, en derradeira instancia, como moi ben dixo hai un anaco o propio Anselmo falando do sentido da política, un Ogrove mellor, unha Galiza mellor, un Mundo mellor.

Ese Luís, e tantos outros Luís que moitos dos aquí presentes coñecestes e levades no corazón e na memoria para sempre, merece sen lugar a dúbidas e sen máis demora das xentes todas de Ogrove e, sobre todo, das institucións que as representan un recoñecemento que estea á altura do valor do seu traballo, da transcendencia das súas realizacións e da xenerosidade ilimitada da súa entrega.

Mais o certo é que, a día de hoxe, ningún edificio, ningunha xornada ou congreso, ningunha rúa, ningunha placa, ningún evento, ningún certame de investigación, ningún elemento artístico no espazo público, ningún recinto museístico ou cultural, nada, nada, nada, como non sexa o seu recordo perenne nos corazóns de moitísimos mecos e mecas, lembra a quen viñer ata esta península marabillosa que aquí naceu, medrou, amou, viviu, traballou, militou e escribiu Luís Rei. Semellante circunstancia non debe prorrogarse máis, a risco de que caia sobre a vila que el tanto amou e pola que tanto traballou o terríbel ditado de ingrata e sobre as institucións que a representan o dicterio de inxustas e arbitrarias.

Inxustase arbitrarias, dixen ben, pois, mentres boto en falta o nome de Luís Rei por algures, vexo merecidamente recollidos no rueiro grovense ou denominando algúns dos seus edificios e espazos emblemáticos os nomes de figuras da cultura e da historia nosa como Castelao, Bóveda, Pablo Iglesias e Luís Seoane, ou da intelectualidade grovense de diversas épocas, ideoloxías e perfís como Luís Antonio Mestre, Jaime Solá, o pintor Ernesto Goday, Manuel Lueiro Rey ou Xoaquín Álvarez Corbacho. Sinceramente, non vexo que méritos poden botarse en falta na persoa e na traxectoria de Luís Rei Núñez para non facerlle un sitio digno e acolledor a carón de tan importantes, ilustres e ben lembrados referentes locais.

Sabela e Sara Rei, dúas papoulas a florecer eternamente no corazón de seu pai. Fotografía de Paco de Xenxa

Así pois, xa case no remate desta miña intervención, atrévome a formular desde a cordialidade e a sinceridade, sen interese oculto ningún, sen dobrez de ningunha caste unha petición, ou se o preferides, un rogo:

Dialogade, representantes do pobo de Ogrove, entidades cívicas, culturais e sociais, concelleiros e concelleiras de toda sigla, sobre o que e sobre e o comorender a Luís Rei a homenaxe que merece, como facelo da mellor, máis inclusiva e máis perdurábel das maneiras, e non caia por favor ninguén na tentación de usar e arrebolar o nome de Luís en van para debates e disputas nos que el xa non pode intervir e para contas que non lle corresponde a el saldar, desde o momento en que, ausente fisicamente de entre os vivos e fora da melée da inmediatez, fai parte xa por dereito propio e méritos máis que sobrados do patrimonio de todos os mecos e mecas e camiña na Historia nesa santa compaña laica e inmortal dos que viviron algún día para facer que Galiza como pobo e as raíces de salitre nas que asenta Ogrove non morran nunca.

Como escribiu Antón Mascato en decembro de 2020, na segunda edición dese libriño insubstituíbel titulado Luís Rei. Crónica de traballos e amizades, en palabras que fago totalmente miñas,

Queremos tanto a Luís, deixounos tal baleiro nas vidas compartidas, que non imos permitir que o que marchou co vento permaneza alonxado das memorias, alleo ás vontades, porque non estamos dispoñibles para que vire en baldío, ermo, o territorio de quen practicou coma ninguén o cooperativismo social e cultural, o traballo político comunitario, as amizades, a entrega xenerosa aos demais.

Remato xa.

Que de hoxe nun ano, poidamos volvernos a xuntar arredor da figura de Luís Rei coa certeza de que as institucións mecas, co respaldo cordial do seu pobo, souberon encontrar a fórmula máis acaída e con apoio unánime para que o nome do noso admirado amigo sexa un referente visíbel máis desta sociedade e para que o seu recordo brille na memoria colectiva con toda a forza da que é merecente quen se converteu nun imprescindíbel “farol perpetuo na néboa”.

Agora que es xa ausencia

-         porque a vida é tamén

chegares ao seu reverso -

dirémosche por sempre, Saleta,

como íntima homenaxe

á túa voz decote acolledora:

Galega imprescindíbel

do noso tempo.

Muller afouta.

Amor ao idioma.

Activa musa.

Os libros por bandeira.

Caricia na paisaxe.

O mellor verso do Manuel.

E choraremos a túa marcha

agradecendo a túa vida,

abenzoando o teu exemplo.

Vilagarcía de Arousa,

11 de setembro de 2022

Para Pilar Avión Carrera e Emilio González Vázquez,

meus benqueridos sogros, in memoriam

1.      Introdución

Na súa monografía El poeta y el burgués (Universidade de Sevilla, 1990: 42), a investigadora Marta Palenque indica que o nome de Antonio Fernández Grilo (Córdoba, 1845- Madrid, 1906) ocupou un lugar moi privilexiado na chamada “poesía de salón” que triunfou na literatura española durante o derradeiro terzo do século XIX, na medida en que, “traído y llevado por reyes y nobles, se convirtió en un poeta ‘imprescindible’ en los salones de mayor importancia y alcurnia”.

Indica a mesma autora tamén (1990: 169) que o escritor cordobés, alén de ter excelentes calidades como recitador e improvisador que facían da súa presenza un auténtico atractivo en veladas e festas aristocráticas, atendía “a cualquier suceso en el seno de la buena sociedad para cantarlo en sus versos”, de maneira que “sus poemas circunstanciales y de salón” acababan enchendo as principais revistas literarias e ilustradas editadas nese período. Tratábase, por regra xeral, de “versos dedicados, celebrando tal boda o tal nacimiento, llorando la muerte de un hijo o una madre, loando la belleza de una dama, acompañando un regalo…”.

Nesa descrición ofrecida por Palenque cómpre engadir aínda o conxunto de dez poemas que Fernández Grilo escribiu durante as súas varias estadías no Balneario de Mondariz, oito deles publicados no Almanaque para 1894 da revista madrileña La Ilustración Española y Americana, outro manuscrito no Álbum de Honor do mesmo cara ao ano 1896 e outro máis aínda recollido nun Álbum-Guía. Las Aguas de Mondariz de 1899. Son eses dez poemas os que hoxe temos o pracer de contextualizar, rescatar e compartir con todas as lectoras de Mondaricus.

2.      Un poeta de sona mimado pola aristocracia

Comecemos por dar breve noticia da traxectoria deste autor, hoxe caído no case total esquecemento, mais que gozou en vida dunha sona sen apenas parangón con ningún outro escritor finisecular, talvez coas únicas excepcións de Zorrilla e Campoamor.

Antonio Fernández Grilo comezou a despuntar literariamente na súa Córdoba natal ao gañar en 1862, con tan só dezasete anos feitos, os Xogos Florais convocados pola sociedade cultural e recreativa “Círculo de la Amistad”. Colocado desde entón baixo a protección de varios mecenas aristocráticos locais, como Ricardo Martel (Conde de Torres-Cabrera) e Julio Valdelomar Fábregues (Barón de Fuente de Quinto), publicaría o seu primeiro libro en 1869, co título de Poesías.

 3.      Un poema manuscrito e outro editado nun Álbum-Guía do Balneario en 1899

Un poema en honra a Grilo composto polo escritor Neira Cancela e publicado en La Ilustración Española y Americana(22 de agosto de 1885, p. 110) permítenos datar a que probabelmente fose unha das primeiras viaxes do escritor cordobés a terras galegas, acompañado da súa filla Magdalena. Aínda que inicialmente o seu destino vacacional era a comarca de Ferrol, onde permaneceu ata mediados do mes de setembro, se cadra foi xa esa tamén a primeira vez que puido achegarse ata as marxes do Tea para coñecer o enclave termal de Mondariz.

Confirmación hemerográfica de visitas súas ao núcleo mondarizano encontrámolas, en todo caso, no xornal católico herculino Diario de Galicia de 29 de xullo de 1894, que o cita “entre lo más granado de la concurrencia doliente” ao balneario, e tamén de 9 de xullo de 1896, que anuncia expresamente: “Ha llegado á Mondariz el eminente poeta don Antonio Fernández Grilo”.

O negocio iniciado en 1873 polos irmáns Gumersindo Ramón e Enrique Peinador Vela (Casa de Baños-Fonda de Peinador, no seu enunciado primixenio) coñecía nese preciso instante unha dinámica de intensa expansión empresarial, converténdose en referencia para o lecer de moitos elementos da aristocracia e da plutocracia da época, tanto española como portuguesa e aínda doutras latitudes.

En reforzo desa imaxe de Mondariz como destino turístico chic, eficaz centro termal curativo, relevante punto de encontro social e remanso natural paradisíaco, ademais de contratar os servizos do prestixioso médico Isidro Pondal Abente e de concorrer con mostras de auga embotellada a diversos Certames e Exposicións Internacionais (Barcelona, Bruxelas, París...), os irmáns Peinador convidaron a pasar estadías no seu Balneario, non sabemos se de xeito totalmente gratuíto ou mediante descontos ad hoc, a determinadas figuras relevantes das artes, das letras e das ciencias daquela época, tentando unha especie de “transferencia mutua de prestixio” da que todos saían beneficiados.

Unha desas figuras foi, evidentemente, a do poeta cordobés Antonio Fernández Grilo, que se sumou así a unha listaxe ben ilustre na que cabe salientar, cinxíndonos aos lustros finais do XIX, personalidades literarias como Gaspar Núñez de Arce, José Echegaray, Carlos Arniches, Gonzalo Cantó, Vital Aza, Luís Taboada ou Emilia Pardo Bazán, entre outras moitas.

Os resultados desa estratexia publicitaria e prestixiante da “Compostela del enfermo” (como lle chamou o tribuno republicano Emilio Castelar a Mondariz) foron notorios e o estabelecemento dos Peinador non deixaría de dar pasos adiante no seu progreso: en 1886 inauguraría o seu Álbum de Honor, destinado a recoller autógrafos dos visitantes máis ilustres; en 1887 faríanse os primeiros estudos para a construción do tranvía Vigo-Mondariz, que non obstante tardaría aínda lustros en poder inaugurar o seu primeiro tramo, Vigo-O Porriño (1920); aparecería tamén por entón a revista La Temporada, cuxos exemplares máis antigos conservados remontan non obstante a 1888; e, así mesmo, en 1893 poríase a primeira pedra do edificio do Gran Hotel, obra do arquitecto Xenaro de la Fuente, que se inauguraría finalmente no ano do “Desastre” colonial (1898). Outro importantísimo avanzo na relevancia do Balneario nos compases finais do século foi a obtención en decembro de 1888 do título de “proveedor de la Real Casa” e do permiso para empregar en facturas e etiquetas o debuxo das Armas Reais. Se cadra puideron ter algo que ver nesa obtención as eventuais xestións realizadas en tal sentido polo poeta Antonio Fernández Grilo, moi estreitamente vinculado, como xa explicamos, ao clan borbónico que ocupaba entón o trono hispano.

O relevante é, en todo caso, que por este tempo, coidamos que en 1896, o poeta Grilo estampou no Álbum de Honra do Balneario de Mondariz, manuscrita, unha supitánea composición titulada “A Enrique Peinador”, que está recollida de xeito facsimilar no Libro de Ouro do Balneario de Mondariz editado pola Deputación pontevedresa en 1999 e que di así:

A ENRIQUE PEINADOR

Fuente benéfica y pura,

Manantial de Mondariz,

Yo no sé qué hay en tus aguas

De sagrado para mí!

Reinaban nuestras dos madres

En el corazón feliz

Y Fuensanta y Avelina

Marcaban el porvenir!!

Fuensanta ya está enterrada;

Tu hogar está un su zenit;

Ella y tu madre defienden

El manantial desde allí!!

Cada gota es una lágrima

De la anciana que al morir

No midió toda la suerte

Que Dios te concede al fin!

La salud está en tu casa;

No hay enfermo que al salir

No rece a la Providencia

Por tus hijos... y por tí!!!

Outra composición de Grilo tamén dedicada ao Balneario de Mondariz foi escrita en 1898, co gallo da inauguración do edificio do Gran Hotel. Ese poema fixo parte dun dos Álbum-Guía editados nos anos finais do século XIX, concretamente no de 1899, dirixido por Alfredo Vicenti e impreso na casa tipográfica Sucesores de Rivadeneyra, de Madrid e foi reproducido anos despois na propia revista La Temporada de Mondariz (Ano XXXV, nº 2, 17 de xuño de 1923, p. 6) baixo o rótulo “De nuestro archivo literario”. Di así:

ANTE EL NUEVO EDIFICIO DE MONDARIZ 

Con tu cúpula soberbia

Y con tu torre gallarda,

Del trabajo y de la industria

Todas las grandezas cantas.

Sobre los hoteles viejos,

Sobre las antiguas casas,

Serenamente desplegas

Tu majestad de monarca.

Una fuente humilde y sola,

Unas milagrosas aguas,

Dieron el sér á tus ricas

Viviendas hospitalarias;

Y de tu incansable dueño

La fe, el genio y la constancia,

Lo que ayer fué despoblado,

Trueca en mansión soberana.

El sol besando tus bóvedas

Cuando asoma en la montaña,

En rayos de tornasoles

Se deshace en tus ventanas;

Y cuando la noche tiende

Sus túnicas enlutadas,

La luz eléctrica finge

Al sol que vuelve la espalda.

Cuántos vendrán á buscarte

Del dolor con la nostalgia,

Logrando bajo tus techos

El sueño que no lograban!

¡Cuántos sentirán consuelos

En las tristezas del alma,

Con sólo ver el paisaje

Que te sirve de guirnalda!

Pronto serás ante el mundo

De la salud el alcázar,

Como eres hoy el primero

De los hoteles de España.

4.      Oito poemas máis nunha revista luxosa e de grande difusión

Alén dos xa reproducidos, oito poemas máis a Mondariz de Antonio Fernández Grilo viran lume con anterioridade, como adiantamos, no Almanaque para 1894 da revista La Ilustración Española y Americana.

Esta nacera en Madrid o 25 de decembro de 1869 como continuadora de El Museo Universal, presentándose a si propia como “Periódico de ciencias, artes, literatura, industria y conocimientos útiles”. Editouna e dirixiuna o empresario gaditano Abelardo de Carlos y Almansa (1822-1884).

O xeneroso formato (41’5 x 29 cms.), o tipo de papel (couché), a disposición a tres columnas, o nutrido número de páxinas (16, cando o habitual era que os xornais non pasasen de 4 nin as revistas de 8), a abundancia de reclamos publicitarios e a inserción de excelentes gravados, entre outros elementos, fixeron dela unha revista preciosa e elegante, que só se vendía mediante subscrición (28 pesetas anuais en provincias e 25 en Madrid). O seu público lector habitual era, desde logo, un “obxectivo” perfecto para calquera estratexia de captación de novos clientes que quixese despregar unha empresa termal e turístico-vacacional como era a dos irmáns Peinador en Mondariz.

A revista medrou especialmente durante o período da Restauración grazas ao seu ton moderado, ao seu carácter ideoloxicamente conservador disfrazado de “apoliticismo” e a unha moi nutrida e variada nómina de colaboradores, tanto literarios como artísticos, que integraba por igual figuras xa consagradas (Campoamor, José Selgas, Manuel del Palacio, José Jackson, o propio Fernández Grilo...) e moitísimos aspirantes ao Parnaso naquel Madrid convertido por obra e graza do centralismo en destino imprescindíbel para calquera que quixese facer carreira na esfera pública.

Tamén contribuía para o seu éxito a variedade de contidos das súas moitas seccións: “Crónica general”, “Nuestros grabados”, “Actualidad”, “Por ambos mundos”, “Artículos científicos”, “Pasatiempos”, “Narraciones varias”, “Álbum Poético”... Só a partir da aparición das súas directas competidoras Blanco y Negro (1891), Nuevo Mundo (1894) e máis adiante Mundo gráfico (1911) e La Esfera (1914), a sorte da publicación que nos ocupa mudaría de signo, iniciando un proceso de paulatina decadencia que, así e todo, aínda lle permitiría resistir ata decembro de 1921.

A nómina de galegos colaboradores de La Ilustración Española y Americana non foi moi nutrida, mais tampouco resultou irrelevante: Celso García de la Riega, Victorino Novo, Remigio Caula, Benito Losada, Neira Cancela, Aureliano J. Pereira, Concepción Arenal, Emilio Fernández Vaamonde, o viveirense Luís Sipos, etc.

Centrándonos neses oito poemas de Antonio F. Grilo dedicados a Mondariz na revista en cuestión diremos que presentan un estilo caracterizado pola brevidade, a sinxeleza expresiva e o predominio das rimas consonantes. Así e todo, manéxanse neles diversas combinacións e medidas de versos, tanto de arte maior como menor, o que sen dúbida dota de certa variedade propositada o conxunto.

Tres son as notas temático-ideolóxicas que merecen destacarse, coidamos, nese pequeno feixe poético. En primeiro termo, a exaltación paisaxística e dos encantos naturais da zona, representados polas fontes de Gándara e Troncoso, loxicamente, mais tamén polos camiños, os bosques de piñeiros, as parras, as montañas, o río, o val...

En segundo, a relixiosidade. Disque a curación por intercesión da Virxe da Fuensanta cordobesa dunha doenza que padeceu na vista durante a súa mocidade foi determinante para un arraigado sentimento devoto en Antonio F. Grilo, que se plasmou en numerosos poemas e que aparece de cheo, como pode comprobarse, nesta serie dos oito poemas ambientados en Mondariz. A propia condición salutífera das augas non deixa de ser vista por el como un don precioso e gratuíto da divindade; a crenza no seu poder curativo repousa asemade na devoción relixiosa e as belezas e encantos do val do Tea permiten contemplar mellor que en ningures a omnipotencia divina.

Polo demais, un deses poemas constitúe un canto á Capela de Troncoso, dedicada nesa altura aínda á Virxe do Carme e retratada durante unha misa dominical, á que acoden as bañistas ataviadas con algunhas galas “castizas”, como a mantilla. Esa capela, como é sabido, pasaría a ser igrexa parroquial en 1904, coa Virxe de Lourdes como nova veneranda, mentres que nas inmediacións do futuro Gran Hotel ergueuse e inaugurouse algo máis tarde, o 16 de xullo de 1898, outra capela, coñecida como “do Bosque”, que asumiu a advocación carmela abandonada pola de Troncoso. Nesa Capela do Bosque casaría en 1925 unha filla do empresario, Avelina Peinador Porrúa, con Isidro Parga Pondal.

Dos oito textos a Mondariz publicados por Grilo en La Ilustración Española y Americana foi ese titulado “La capilla” o único que reproduciu algún tempo despois nas súas planas a revista La Temporada de Mondariz. Fíxoo, concretamente, no exemplar correspondente ao ano XXXIII, núm. 7, 24 de xullo de 1921, páx. 2. Outro poema do cordobés, aínda que sen relación temática directa con Mondariz, vería tamén lume no exemplar de La Temporada correspondente ao 23 de xuño de 1918. Referímonos ao titulado “El salón de máquinas”, que se publicara orixinariamente no Álbum-Almanaque de La Ilustración Española y Americana para 1897.

A terceira e derradeira nota ideolóxico-temática do conxunto de poemas dedicado por Grilo a Mondariz, en fin, ten a ver co “hábil caneo” por parte do escritor dalgúns dos aspectos socialmente menos xustos e moralmente máis “conflitivos” que lle coubo contemplar, inevitabelmente, na súa estadía en terras do Tea. Tal é o caso da mendicidade e da pobreza infantil, encarnadas pola nena xordomuda coa que se atopou camiño da fonte e pola rapariga que amenizaba con música de arpa os opíparos banquetes dispensado aos hóspedes do balneario. En ambos casos, Grilo envolve e mitiga a crueza do que ve en compensadoras alusións e etéreas referencias de teor relixioso, que no seu xeito de ver debían servir de presunto consolo para o drama desas dúas meniñas representantes dos estratos máis desfavorecidos naquela sociedade.

Debemos reparar, por último, no implícito diálogo que Grilo estabelece nalgún dos versos do seu “Mondariz al anochecer” co poema “Unha noite no xardín sentada” de Curros Enríquez, de quen, polo que se deduce, foi atento lector. Non sería descartábel que, aínda coñecéndose e tratándose con anterioridade nos ambientes literarios e xornalísticos madrileños, Grilo e Curros coincidisen nalgún momento como usuarios do balneario mondarizano.

Eses oito poemas de Grilo a Mondariz din así:

LA FUENTE

¡Oh dulce manantial sabroso y tibio!

¡Oh fuente de salud férvida y sana!

Aquí la puso Dios para el alivio

Y aquí perpetua y solitaria mana.

En medio de estas plácidas orillas

Franca es la entrada y la salud es cierta;

Llegad hasta la fuente de rodillas;

¡La botica de Dios tenéis abierta!

Aislada en un peñasco del camino,

Ni salta en ondas ni murmura recio;

Otro vaso al enfermo peregrino

Y á rezar y á creer; ¡ese es el precio!

MONDARIZ AL ANOCHECER

A lo lejos se ve el caserío

Del crepúsculo envuelto en la luz;

El relente ya tiene rocío;

Ya está obscura la margen del río,

Y la selva, y la ermita y la cruz!

En la rústica choza cerrada

Ecos tristes oyéndose están;

Tal vez es la mansión encantada

Donde llora una nena coitada

Os desdéns de un ingrato galán! 

CAMINO DE LA FUENTE

(A UNA MENDIGA, NIÑA SORDO-MUDA)

Muda y sorda es la niña: ¡bendita sea!

Ni me escucha ni habla; ¡Dios lo ha querido!

Y cuando tan risueña va por la aldea,

¿Qué le dirán los ángeles en el oído?

¡Ay! tal vez aquí abajo Dios la mantiene

De su propio silencio siendo cautiva,

Porque nadie descubra de dónde viene

Y que ninguno sepa lo que hay arriba !!

LA MENDIGA DEL ARPA

(EN LA MESA DEL BALNEARIO)

Todos á la mesa están;

La niña canta y sonríe,

Y su mirada se engríe

En un pedazo de pan.

Ni escucho el aire ligero

Ni oigo la doliente letra,

Que en mi corazón penetra

Como una punta de acero!

Sus notas se van ahogando

De la mesa en el estruendo;

¡Todos comiendo y comiendo!,

¡Y ella cantando... y cantando!

Mas si otra niña la besa

Y la ampara dulcemente,

¡Quizá la Virgen se siente

Por las noches á su mesa!

BAJO UNA PARRA DE MONDARIZ.

De un gallo acerca el aire

La voz lejana;

Se filtra por las hojas

El sol poniente;

Y al eco melancólico

De una campana,

Se destrenza llorando

Sola la fuente.

La luna blanquecina

Como un sudario,

Borrosa en claridades

De luz febea,

Se asoma al hueco roto

De un campanario,

Para ver lo que pasa

Dentro la aldea.

LA CAPILLA

¡Hoy es domingo! Toda de gala

La alta capilla recibe al sol,

Y con la púrpura de una bengala

Finge la ojiva su tornasol.

No hay cara hermosa sin la mantilla;

¡Con la mantilla las hay que ver!

Á sus mujeres la dió Sevilla,

Y es el encanto de la mujer.

Su último toque da la campana;

Ya el sacerdote vestido está,